موازات تاریخ تکفیر و تاریخ اندیشه/ تاریخ تکفیر در جهان غرب

اگر انسان موجودی متفکر است، تاریخ انسان از تاریخ اندیشه‌ او جدا نیست، اما انگار نگاهی به تاریخ انسان نشان می‌دهد که پا به پای اندیشه تکفیر نیست جریان داشته است. به رغم آنچه گفته می‌شود، تکفیر تنها در میان برخی از دینداران دیده وجود ندارد و ما در حوزه‌ غیر دینی هم شاهد تکفیر بوده‌ایم. تکفیر را اتهام بی‌دینی دانسته‌اند اما با یک نگاه به تاریخ می‌توان نوعی تکفیر اندیشه را ملاحظه کرد. برخی به اتهام افکاری که داشته‌اند از بین رفته‌اند.

تکفیر در خواستگاه فلسفه
در اولین صفحات تاریخ فلسفه با یک لکه‌ ننگ روبرو می‌شویم، حکم مرگ سقراط. ارسطو نیز از ترس جان خود پس از مرگ حامی تاجدارش اسکندر، آتن را ترک می‌کند و برخلاف استادش که شوکران خورد تا حکم دادگاه آتن انجام شود، در غربت جان داد. در جهان اسلامی، غزالی فلاسفه و به خصوص فارابی و ابن سینا را تکفیر کرد و گویا در زمان حیات شیخ الرئیس هم تکفیر شده بود که در جواب اتهام بی‌دینی اش شعری به او منتسب شده است که در آن ابن سینا گفته است، کفر چو منی گزاف و آسان نبود. برخی از مکاتب کلام اسلامی نیز همدیگر را به چوب تکفیر رانده‌اند.

تکفیر در قرون وسطی
در قرون وسطی که البته جایگاه مهمی در شکل‌گیری غرب امروز دارد، افراط دستگاه مذهبی موجی از تکفیر اندیشمندان را به راه انداخت. تشکیل هیئت‌های تفتیش عقاید که به دنبال ایجاد وحدت دینی بود، برخی از اندیشمندان را به ارتداد و شرک متهم کرد. فرایند تفتیش عقاید خشن و همراه با شکنجه بود. کوپرنیک منجمی که اعلام کرده بود زمین به دور خورشید می‌چرخد توسط بزرگان کلیسا تکفیر شد. اسپینوزای فیلسوف نیز که معقتد به وحدت وجود بود نیز از سوی عالمان یهودی کافر خوانده شد.

تکفیر در جهان جدید
انقلاب فرانسه که با نوید حاکمیت آزادی روی داد نیز دوره‌ای از وحشت را به دنبال داشت. این وحشت محصول تکفیری ضمنی بود که طی آن افرادی که ظن آن می‌رفت ضد انقلاب باشند به گیوتین سپرده می‌شدند. یکی دیگر از انواع تکفیر در دنیای مدرن توسط مارکسیسم صورت گرفت. اندیشه‌ای که خود منادی آزادی بود و نجات انسان گرد‌آبی شد که مخالفان خود را از دم تیغ گذراند. اوج این تکفیر اندیشه توسط استالین تحقق یافت، مخالفین استالین به عنوان رهبر حزب کمونیست اتحاد جماهیر شوروی به ضدیت با اندیشه انقلاب محکوم شدند و تصفیه گردیدند.
دنیای جدید تکفیر دیگری را نیز شاهد است، تکفیر در هولوکاست و تکفیر مخالفان آن. هر چند ارقام اعلام شده در این ماجرا اغراق شده خوانده‌ شده است، اما به صورتی ضمنی هیتلر دستور داده بود تا مسئله یهود حل شود. سال‌ها پس از خشونت هیتلر اما صهیونیسم هر کس را که بر عدد و رقم هولوکاست دست می‌گذاشت، تفکیر می‌کرد. محدودیت‌های ایجاد شده برای بسیاری از اندیشمندان از جمله روژه گارودی از همین تکفیر‌های هولوکاستی است. نگاهی به تاریخ حیات بشر نشان می‌دهد که هرچند دوره مدرن با شعار عقلانیت و آزادی پیش می‌رود، اما هنوز آزادی اندیشه به تمامه مستقر نشده است و تکفیر تداوم دارد.