نگاهی گذار به کارنامه درخشان عزت سینمای ایران

 امروز، مراسم وداع با هنرمندی است که ما او را با نام اقای بازیگر می‌شناسیم، بازیگری که در بیش از نیم قرن کار هنری خود آثار فاخر زیادی را در هنر این سرزمین به یادگار گذاشته است. عزت الله انتظامی امروز با مردم این سرزمین وداع می‌کند و به دیدار حق می‌شتابد. او در ۳۱ خرداد سال ۱۳۰۳ در محله سنگلج تهران متولد شد. وی در سال ۱۳۲۶ وارد عرصه هنر شد و با اندک دست مایه‌های هنر نمایش و تئاتر به آلمان سفر کرد و در شهر هانوفر وارد یک مدرسه شبانه آموزش سینما و تئاتر شد. عزت‌الله انتظامی فعالیت هنری خود را با پیش‌پرده‌خوانی در تماشاخانه‌های لاله‌زار شروع کرد؛ او پس از یک سال به تماشاخانه‌های هنر و فرهنگ تهران رفت؛ در سال ۱۳۲۰ نخستین نمایش حرفه‌ای خود را با عنوان اولتیماتوم نوشته پرویز خطیبی به کارگردانی اصغر تفکری در تئاتر پاریس خیابان لاله‌زار اجرا کرد و تا سال ۱۳۲۶ توانست در بیش از ده نمایش نقش‌پردازی کند. سپس‌تر، در سال ۱۳۵۱، پیش‌پرده‌خوانی در ایران و نیز کار هنری هنریش فون کلایست موضوع پایان‌نامه کارشناسی او در دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران شد که با امتیاز «بسیار خوب همراه با تشویق کتبی» به تأیید استادانش، من جمله بهرام بیضایی، رسید.

بازی در فیلم واریته بهاری (۱۳۲۸) به کارگردانی پرویز خطیبی نخستین تجربه سینمایی انتظامی است. او بیست سال بعد، در ۱۳۴۸، در گاو ساخته داریوش مهرجویی بازی کرد. بازی‌های او در دیگر آثار مهرجویی همچون؛ آقای هالو، دایره مینا، پستچی، اجاره‌نشین‌ها، هامون و بانو از کارهای ماندگار این زوج هنری است. انتظامی در فیلم‌های کارگردانان مطرح دیگری چون علی حاتمی، ناصر تقوایی، مسعود کیمیایی، رخشان بنی‌اعتماد، مسعود جعفری جوزانی و محسن مخملباف نیز بازی کرده‌است. عزت‌الله انتظامی اولین بازیگر ایرانی بود که موفق به دریافت جایزه از فستیوال بین‌المللی شد. وی برای بازی در فیلم گاو جایزه هوگو نقره‌ای بهترین بازیگر نقش اول مرد را از جشنواره بین‌المللی فیلم شیکاگو دریافت کرد. با ذکر این مقدمه می‌خواهیم بازخوانی از چند کار فاخر این هنرمند داشته باشیم تا بار دیگر خاطره خوش بازی‌های وی در یاد ما زنده شود.

«گاو»

گاو از فیلم‌های موج نوی سینمای ایران به کارگردانی داریوش مهرجویی است که در سال ۱۳۴۸ ساخته شد. علی نصیریان، عزت‌الله انتظامی، جمشید مشایخی و پرویز فنی‌زاده بازیگران اصلی فیلم هستند. گاو جز اولین فیلم‌های ایرانی بود که در غرب و اروپا مورد توجه و تحسین قرار گرفت. گاو جایزه فیپرشی جشنواره فیلم ونیز ۱۹۷۱ را به دست آورد. فیلم گاو بر اساس داستان عزاداران بَیَل اثر غلامحسین ساعدی ساخته شده‌است. گاو نخستین بار در سال ۱۹۷۱ در جشنواره فیلم ونیز، بدون زیرنویس انگلیسی روی پرده رفت و همچنین در جشنواره‌های کن، برلین، مسکو، لندن، لس‌آنجلس و دیگر جشنواره‌ها به نمایش درآمده‌است. در سال‌های بعد نیز گاو با نسخه ترمیم‌شده در جشنواره ایل چینما ریترواتو ایتالیا، موزه فیلم اتریش و سینما رُفله فرانسه به نمایش گذاشته شد. در رأی‌گیری منتقدان سینمای ایران در سال‌های ۱۳۵۱ و ۱۳۶۷ و ۱۳۷۸ گاو، به عنوان بهترین فیلم تاریخ سینمای ایران برگزیده شد. در این کار بازی خیره کننده از عزت‌الله انتظامی را شاهد هستیم. وی نقش فردی (مش حسن) را بازی می کند که گاو خود را از دست داده است. وی نمی‌تواند این موضوع را هضم کند برای همین با گاو خود هم‌ذات پنداری می‌کند.

قبل از انقلاب وی در چند فیلم شاخص دیگر حضور داشت که به ذکر نام آنها بسنده می‌کنیم. «آقای هالو»، «بی‌تا»، «پستچی»، «صادق کرده»، «دایره مینا» و... از جمله فیلم‌های این هنرمند قبل از انقلاب هستند. درباره کارنامه قبل از انقلاب این هنرمند یک نکته را می‌توان گفت. آنهم این‌که وی هیچگاه هنر خود را به فیلمفارسی نفروخت، زیرا حضور وی در کار فیلمسازانی نظیر مهرجویی و بیضایی نشان می‌دهد، برای وی بیش از این‌که بازی مهم باشد کیفیت کار اهمیت داشته است.

«حاجی واشنگتن»

این فیلم اولین کار فاخر این هنرمند قبل از انقلاب است و به نوعی اولین تجربه همکاری وی با علی حاتمی نیز محسوب می‌شود. این فیلم در سال ۱۳۶۱ در ایران ساخته شد و همان سال توقیف شد. این فیلم داستان زندگی غم‌انگیز حسینقلی خان صدرالسلطنه، اولین سفیر ایران در بلاد آمریکا را روایت می‌کند. سرانجام فیلم بعد از گذشت سال‌ها از زمان اولین نمایشش در اولین جشنواره فجر، در سال ۷۷ به نمایش عمومی درآمد. موسیقی فیلم هم توسط محمدرضا لطفی ساخته شد. شخصیت اصلی فیلم عزت‌الله انتظامی در نقش حسینقلی خان (حاجی واشنگتن) است که موقعیت کمیکش در ابتدای فیلم، هرچه جلوتر می‌رود، تراژیک‌تر و غم‌بارتر می‌شود.

این فیلم را باید یکی از جدی‌ترین فیلم‌های جاسوسی – سیاسی سینمای ایران نام برد که در زمان خود به شکل شایسته‌ای درک نشد، اما امروز می‌بینیم که این فیلم یکی از مفاخر سینمای ایران محسوب می‌شود. علی رضا داود‌نژاد این کار را جلوی دوربین برده و بزرگانی چون؛ عزت‌الله انتظامی، جمشید مشایخی و داود رشیدی در این کار نقش آفرینی کرده‌اند. در خلاصه داستان این فیلم آمده؛ پس از انقلاب، در بحبوحه‌ ماجرای حمله نظامی طبس، چهار مرد (تقی نیا، کامران، ثابتیان و تیمسار)، که وابستگی‌هایی به نظام شاهنشاهی پهلوی دارند، در ویلایی گرد آمده‌اند و در انتظارند تا کودتا پیروز شود. حمله نظامی طبس شکست می‌خورد و چهار مرد مستاصل از وضع خود و ترس از گرفتار شدن دیوانه‌وار به جان هم می‌افتند و یکدیگر را از پا در می‌آورند.

«کمال الملک»

کمال الملک دومین همکاری عزت سینمای ایران با علی حاتمی است. وی در این کار نقش ناصرالدین شاه را بازی کرده و جمشید مشایخی نیز در این فیلم به یاد ماندنی نقش کمال‌الملک را بازی می‌کند.  در این فیلم بزرگان بسیاری دیگری چون؛ داودی رشیدی، محمد‌علی کشاورز، پرویز پور حسینی، علی نصریان، منوچهر حامدی و ... نقش آفرینی کرده‌اند. در این فیلم که از آن باید به عنوان کاری ملی نام برد چند مقطع از تاریخ این سرزمین مد نظر قرار می‌گیرد. حکومت ناصرالدین شاه، ترور وی، انقلاب مشروطه، به توپ بستن مجلس، سلطنت مظفرالدین شاه، امضای مشروطه و بخشی از حکومت رضا شاه از جمله رویدادهایی هستند که در فیلم حاتمی به آن پرداخته شده است. بازی انتظامی نیز در این کار همانند بسیاری از نقش‌های وی طناز و دلبرانه است.

«اجاره‌نشین‌ها»

همکاری دیگر انتظامی با داریوش مهرجویی، باعث خلق بهترین فیلم کمدی سینمای ایران شد. این فیلم به گواه اکثر منتقدان سینایی بهترین فیلمی است که در حوزه طنز تولید شده و هنوز هم دیدنش لذت بخش است. در این کار نیز؛ اکبر عبدی، حسین سرشار، حمیده خیرآبادی، رضا رویگری، ایرج راد، سیاوش تهمورث، فریماه فرجامی، منوچهر حامدی، فردوس کاویانی، منیژه سلیمی و.... نقش آفرینی کرده‌اند.

«کشتی آنجلیکا»

کشتی آنجلیکا فیلمی به کارگردانی محمد بزرگ نیا است که در سال 67 تولید شد و در آن انتظامی در کنار هنرمندانی چون؛ داریوش ارجمند، مجید مظفری، مهدی فتحی و پرویز پورحسینی نقش آفرینی کرده است. البته ما بین این فیلم و اجاره‌نشین‌های کارهای خوب دیگری چون «شیر سنگی» نیز ساخته شد، اما چون اکثر فیلم‌های این هنرمند فقید مثال زدنی هستند ما تنها به بخشی از آنها اشاره می‌کنیم.

«هامون»

اما هامون را باید یکی از زیباترین فیلم‌های این بازیگر نامید که بار دیگر انتظامی در این کار با داریوش مهرجویی همکاری داشته است. در این فیلم سینمایی ما بازی خیره کننده از خسرو شکیبایی را شاهد هستیم، همانگونه که انتظامی و بیتا فرهی بازی به یاد ماندنی از خود ارائه کرده‌اند. این کار نام فیلمی اجتماعی و سورئالیستی است که در سال ۱۳۶۸ به کارگردانی داریوش مهرجویی ساخته شد. فیلم هامون در دوره هشتم (۱۳۶۸) جشنواره سینمایی فجر تهران، با کسب پنج سیمرغ بلورین به ‌همراه جایزه ویژه هیئت داوران ستاره بی‌رقیب سینمای آن سال ایران بود. این فیلم در جشنواره هشتم برنده جایزه ویژه هیئت داوران برای بهترین فیلم و همین‌طور سیمرغ بلورین بهترین کارگردانی، فیلمنامه، فیلمبرداری، نقش اول مرد، و بهترین تدوین شد. فیلم هامون همچنین کاندیدای دریافت سیمرغ بلورین در شش زمینه دیگر بود. در جشنواره این سال، هامون برنده یا کاندیدای دریافت ۱۲ جایزه از ۱۹ جایزه موجود بود. شخصیت حمید هامون نیز به‌عنوان برترین شخصیت تاریخ سینمای ایران توسط مجله فیلم انتخاب شد.

«روز واقعه»

روز واقعه ساخته شهرام اسدی بهترین فیلمی است که در حوزه سینمای دینی تولید شده است. این کار که سالهاست از آن به عنوان الگو در حوزه کارهای عاشورایی نام برده می‌شود به مدد فیلمنامه مثال‌زدنی بهرام بیضایی خلق شده است و تا ابد نامش در سینمای ایران ماندگار خواهد بود. این فیلم توانست از سیزدهمین دوره جشنواره فیلم فجر، سیمرغ بلورین بهترین فیلم را دریافت کند. این کار در جشنواره این دوره در 10 رشته کاندید دریافت سیمرغ شد که نهایتا پنج سیمرغ را به خود اختصاص داد. در این کار انتظامی نقش یکی از شیوخ عرب را بازی می‌کند که مسلمانی را به فرزندان خود می‌آموزد.

«روسری آبی»

این فیلم لطیف‌ترین و احساسی‌ترین فیلمی است که انتظامی در آن نقش آفرینی کرده است. این کار را رخشان بنی‌اعتماد کارگردانی کرده است و این فیلم نیز همانند روز واقعه توانست در جشنواره سیزدهم فیلم فجر چند سیمرغ را به خود اختصاص دهد. در این فیلم جدا از بازی خیره‌کننده عزت‌الله انتظامی بازی زیبا و به یاد ماندنی از فاطمه معتمد آریا را شاهد هستیم.

«گاوخونی»

این فیلم را که بهروز افخمی کارگردانی کرده باید یکی از متفاوت‌ترین کارهای عزت‌الله انتظامی نام برد. این کار به تهیه‌کنندگی علی معلم بر اساس رمان گاوخونی نوشته جعفر مدرس صادقی محصول سال ۱۳۸۱تولید شده است. انتظامی برای بازی در این فیلم توانست عنوان بهترین بازیگر نقش دوم را از بخش بین الملل جشنواره فیلم فجر دریافت کند.

«حکم»

حکم نخستین تجربه همکاری عزت‌الله انتظامی با مسعود کیمیایی است که در سال 1383 جلوی دوربین رفته است. این فیلم برای انتظامی بسیار خاطره انگیزه بود به نحوی که وی گفته بود برای بازی در این کار قربانی کرده است، چون بعد از سالها موفق شده در کاری بازی کند که کارگردانش را بسیار دوست می‌داشت. این فیلم یادگاری خوب از بازیگری انتظامی است، البته لیلا حاتمی، خسرو شکیبایی، بهرام رادان و مریلا زارعی دیگر بازیگرانی هستند که در این فیلم جلوی دوربین رفته‌اند.

 «راه آبی ابریشم»

این فیلم دریایی که از آن باید به عنوان بزرگترین پروژه آبی سینمای ایران نام برد. آخرین فیلمی است که انتظامی در آن حضور داشته است، زیرا بعد از این کار دیگر شاهد بازی این هنرمند در سینما نبودیم. این فیلم سینمایی تنها نقطه قوتش جلوه‌های ویژه و پروداکشن است، اما به دلیل حسن ختام بازی انتظامی در سینما باید حتما نامش در این گزارش آورده می‌شود.

گذری مختصر در کارنامه این هنرمند نشان می‌دهد که هیچ هنرمندی در سینمای ایران به اندازه وی در انتخاب آثارش دقیق نبوده است. وی هیچگاه بازی به هر قیمتی را نپذیرفت برای همین عزت سینمای ایران شد و تا ابد نیز این عزت باقی خواهد ماند.

گزارش از داود کنشلو

انتهای پیام