الگوی آرمانی انسان اجتماعی از نگاه سیدالساجدین(ع)

هما اخلاقی، مدرس حوزه علمیه اهواز در گفت‌وگو با ایکنا از خوزستان، ضمن تبریک اعیاد شعبانیه به ویژه میلاد حضرت علی بن حسین(ع) گفت: امام سجاد(ع) ملقب به سیدالساجدین و زین العابدین هستند و عبادت و دعا به صورت خاص در زندگی ایشان مطرح می‌شود. به مناسبت این مولود مبارک، بحثی را درباره دعا به منظور تکریم کتاب صحیفه سجادیه تقدیم می‌کنم. از آنجایی که اهل‌بیت(ع) هر یک در شرایط متفاوتی به سر می‌بردند، متناسب با مقتضای دوره خود رفتار می‌کردند، امام سجاد(ع) چون در شرایط خاص بعد از وقایع کربلا به سر می‌بردند و مردم به لحاظ روحی و احساسی آمادگی توجه به مسائل معنوی را داشتند، از این رو، از طریق دعا با جامعه مسلمین ارتباط برقرار کردند.

وی اظهار کرد: دعا دو بُعد عقلانی و احساسی دارد؛ هم می‌تواند بُعد عقلی انسان را اقناع کند و هم پاسخی به نیاز معنوی و احساسی او در ارتباط با خداوند باشد. راز دعا چیست؟ راز دعا فقر انسان است. قرآن کریم می‌فرماید: «يَا أَيُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَرَاءُ إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ»(فاطر، 15). انسانی که سرتاپا نیاز به خالق و بی‌نیاز از مخلوق است، به دعا کردن روی می‌آورد. دعا یعنی رازگویی و نیازگویی با خداوند. به صورت عامیانه ما در دعاهای خود، نیازهای خود را بیان می‌کنیم اما این یک وجه دعا است؛ ما نباید از دعاهای نقل شده از ائمه(ع) غافل شویم چون در این دعاها نیازهایی مطرح شده که ممکن است از آنها غافل باشیم، بنابراین دعا جنبه آموزنده هم دارد.

این مدرس حوزه در ادامه به توضیح دو فراز از دعای بیستم صحیفه سجادیه که به دعای «مکارم اخلاق» معروف است، پرداخت و گفت: اولین نکته در این فرازها این است که امام سجاد(ع) همه ادعیه را با صلوات آغاز می‌کنند، چرا؟ به دلیل اینکه امام صادق(ع) فرمودند: «لا یزال الدّعاء محجوباً حتّى یُصلّى على محمّدٍ وعلى آل محمّدٍ» صلوات حجاب بین بنده و پروردگار را از بین می‌برد. صلوات دعای اجابت شده است و دعایی که بین دو صلوات قرار بگیرد، امید اجابت آن می‌رود.

چهار نیاز اساسی انسان در دعای مکارم اخلاق

اخلاقی ادامه داد: حضرت علی‌بن حسین(ع) در فراز اول این دعا به چهار نیاز اساسی انسان اشاره می‌کند: «اَللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ بَلِّغْ بِإِیمَانِی أَکْمَلَ الْإِیمَانِ، وَ اجْعَلْ یَقِینِی أَفْضَلَ الْیَقِینِ وَ انْتَهِ بِنِیَّتِی إِلَى أَحْسَنِ النِّیَّاتِ وَ بِعَمَلِی إِلَى أَحْسَنِ الْأَعْمَالِ‏». این چهار نیاز شامل: کامل‌ترین ایمان، برترین یقین، نیکوترین نیت‌ها و بهترین اعمال است. در این چهار مورد امام سجاد(ع) هر کدام را در بالاترین سطح خود از خدا می‌خواهد. «اکمل‌الایمان» اولین نیاز است: خدایا ایمان مرا به کامل‌ترین ایمان‌ها برسان. با توجه به اینکه ایمان زمینه حرکت قلبی به سوی خدا است، امام از خداوند تقاضا می‌کند که آن را در بالاترین درجه به ایشان عطا کند. «افضل‌الیقین» نیاز دوم است. اگر می‌خواهیم به تمام لوازم ایمان عمل کنیم، نیازمند یقین هستیم. در مرحله بعد، ایمان و یقین موجب انگیزه اطاعت خداوند در انسان می‌شود و بحث نیت پیش می‌آید. امام «احسن‌النیات» را طلب می‌کند؛ یعنی در هر کاری تنها رضای خدا نیت ما باشد و مرحله آخر احسن‌الاعمال است.

ثمره ایمان باید خود را در عمل نشان بدهد

وی در توضیح طلب بهترین اعمال با تصریح به تصور برخی از افراد که عمل را در برابر نیت، بی‌اهمیت می‌دانند، اظهار کرد: این نکته خیلی مهم است که برخی می‌خواهند عمل را از بحث ایمان و نیت جدا کنند و این خیلی خطرناک است. اخیراً چنین بدعت‌گزاری‌هایی زیاد در جامعه دیده می‌شود و گفته می‌شود هر کس هر طور فکر کند، درست است. اما ایمان بدون عمل ارزشی ندارد چون ثمره ایمان باید خود را در عمل نشان بدهد. در کنار این موضوع ایمان بدون اخلاق هم رد می‌شود. اینکه ادعای ایمان بکنیم اما اخلاقمان منطبق با قرآن نباشد، صحیح نیست. خداوند در قرآن کریم خلق پیامبر(ص) را عظیم توصیف می‌کند: «إنّک لعلی خُلق عظیم» پس باید به اخلاق توجه کنیم.

این کارشناس مذهبی در ادامه، درس مهم دعای مکارم را ردّ نسبی بودن اخلاق عنوان کرد و توضیح داد: نسبی بودن اخلاق در این دعا رد می‌شود. سالهاست گروهی می‌خواهند این بحث را مطرح کنند که اخلاق نسبی است و ملاک اخلاقی دانستن کارها ذائقه مردم و مقتضیات زمان است؛ ولی هم در آیات قرآن و هم در دعای مکارم می‌بینیم که اصول اخلاقی ثابتی داریم که در هر دوره‌ای از زندگی بشری، امر اخلاقی و ارزشی محسوب می‌شوند؛ اموری مثل حیا، تواضع، ایثار ، عدالت، احسان و ... میلیون‌ها سال دیگر نیز اصول اخلاقی هستند.

وی در توضیح یک فراز دیگر از این دعا گفت: فراز دهم دعای مکارم اخلاق الگوی آرمانی انسان اجتماعی را مطرح می‌کند. انسان موجودی اجتماعی است و خواه‌ناخواه در ارتباط با مردم خود را پیدا می‌کند. از این رو باید یک چارچوب اخلاقی و ارزشی برای این ارتباط قرار دهد. در فراز دهم امام سجاد(ع) ویژگی‌های انسانی را مطرح می‌کند که می‌خواهد حضور خیرخواهانه در جامعه داشته باشد. چارچوب این انسان چیست؟ امام در دعا مطرح می کنند که خدای توفیق بده چنین باشم: «و حلنی بحلیة الصالحین، و البسنی زینة المتقین، فی بسط العدل‏». در رابطه با مردم اجتماع، اولین ویژگی او عدل‌گستری است. اگر بخواهیم ببینیم جامعه‌ای اخلاقی است، شاخص اول همان عدالت اجتماعی است. 

اخلاقی ادامه داد: انسانی که به عدالت فردی رسیده است، حتما به دنبال آن است که این عدالت را در جامعه گسترش دهد. کلیدواژه بیشتر روایات مهدویت عدالت است؛ یعنی اولین کاری که امام عصر(عج) انجام می‌دهند عدالت‌گستری است. انسان منتظر هم به اندازه وسع خود باید به بسط عدل بپردازد. نکته دوم کنترل خشم است:  «و کظم الغیظ» در جامعه رفتارها باید مدیریت شود. هر کس خشمگین شود نباید عصبانیت خود را بروز دهد. بسیاری از اتفاقات ناخوشایند در جامعه ریشه در خشم دارند. 

آیا ما خوبی های دیگران را بیان می کنیم؟

این کارشناس مذهبی ادامه داد: نکته سوم حل اختلاف‌ها و پیوند میان مردم است که در روایات ثواب زیادی برای آن مطرح شده است؛ «و اصلاح ذات البین». چهارم انتشار خوبی‌ها و پوشاندن بدی‌های مردم است. خداوند دو صفت دارد که در دعای جوشن کبیر مطرح شده است و آن آشکارکردن زیبایی‌ها و پوشاندن بدی‌های انسان است؛ «یا من اظهر الجمیل و ستر القبیح» آیا ما این‌طور هستیم؟ خدا نکند ما پیرو امام سجاد(ع) باشیم اما بدی‌های مردم را بیان کنیم ولی خوبی‌های آن‌ها را نگوییم یا کمتر بگوییم.

این مدرس حوزه علمیه گفت: امام در ادامه فرمود: «و لین العریکه و خفض الجناح» ویژگی پنجم ملایمت و فروتنی است. چنین شخصی مردم را در پوشش محبت خود قرار می‌دهد نه اینکه نگاه بالا به پایین نسبت به آنها داشته باشد. ویژگی ششم حُسن سیرت است. یک مسلمان و یک شیعه ضمن اینکه آراسته است، توجهش به سیرت خود است. صورت نیکو به معنایی که همه همّ و غمّ برخی شده است، دستاورد تهاجم  فرهنگ غرب است. این همه هم و غم ظاهر را داشتن و در نتیجه آن یک رقابت کاذب بین برخی از خانم‌ها و آقایان برای شیک‌پوشی به وجود آمده است. امام سجاد(ع) فرمودند در جامعه باید با سیرت نیکو وارد شد.

آغاز کننده کار خیر باشید

اخلاقی اظهار کرد: ویژگی هفتم در دعا با عبارت «سکون الریح» یاد شده و به معنی فرونشاندن قدرت است. کسی که قدرتمند است و در جایگاه قدرت قرار دارد، در تعامل اجتماعی باید خود را در ردیف دیگران ببیند. گاه این قدرت در سطح کلان است و گاه در سطح پایین‌تر مثل خانواده و یا مدرسه. گاهی یک معلم و یا پدر در خانواده می‌خواهد قدرت‌نمایی کند. هر کس هر جایی هست، امام سجاد(ع) می‌فرماید قدرت خود را فرو بنشاند و متواضع باشد. ویژگی هشتم سبقت در کار خیر است. گاهی شرایط کار خیر مثل شرایط فعلی در استان ما وجود دارد و کار زیادی برای انجام دادن وجود دارد. از یکدیگر سبقت بگیریم. گاهی می‌گوییم دیگران کمک می‌کنند شما چرا جلو نمی‌روید؟ شما آغازکننده باشید. شاید فرصت کار خیر دیگر فراهم نشود. 

وی افزود: ویژگی نهم ایثار و ترجیح دادن دیگران بر خود است. نمونه‌های این ویژگی را ما در بین شهدا و ایثارگران در جامعه خودمان دیده‌ایم. در چارچوب اخلاقی که امام مطرح می‌کند ویژگی دهم ترک مذمت دیگران است. گاهی کسی آگاهانه یا ناآگاهانه کار خطایی انجام می‌دهد. او را مذمت و سرزنش نکنیم بلکه با خیرخواهی کمک کنیم که خطای خود را جبران کند. بخشش حکیمانه دیگر ویژگی انسان اجتماعی در این الگوست. به این معنا که هر چیزی که می‌بخشیم با در نظر گرفتن تمام جوانب آن باشد. حق‌گویی در هر حال ویژگی دوازدهم است. دستور قرآن کریم این است که حرف حق را اگرچه به ضرر شما یا اطرافیانتان باشد بگویید. برخی امروز از دروغ مصلحت‌آمیز صحبت می‌کنند؛ این در حالی است که آنها دروغ منفعت‌آمیز را در نظر دارند.

این مدرس حوزه بیان کرد: ویژگی دیگر کم دیدن خیر و زیاد دیدن شر خود است. یعنی اگر کسی کار خیری انجام دهد آن را زیاد نبیند بلکه کم بشمارد تا نسبت به آن قانع نشده و آن را ادامه دهد و برعکس اگر کار بدی انجام داد آن را درون خود بزرگ ببیند، نسبت به آن بی‌اعتنا نباشد تا برای برطرف‌ کردن آن اقدام کند. مثلاً ممکن است کسی بدزبان باشد اما آن را عادی جلوه دهد. این کوچک شمردن کار بد باعث می‌شود که نسبت به اصلاح آن اقدام نکنیم. ویژگی چهاردهم اطاعت خداوند است. همه این فضایل برای این است که دغدغه چنین انسانی اطاعت خداست نه راضی کردن دیگران. در کار چنین فردی منیت وجود ندارد، منتی هم بر دیگران ندارد. به طور مثال اگر مردم خوبی‌های او را پاسخ نمی‌دهند، ناراحت نمی‌شود چون تنها خدا را در نظر دارد.

اخلاقی در پایان اظهار کرد: ویژگی آخر این الگو دوری از اهل بدعت است. بدعتی که واقعاً گاه ایمان انسان را از بین می‌برد. گاهی در جامعه برخی از افراد سخنان و تحلیل‌های جدیدی از دین ارائه می‌کنند که در جامعه ما زیاد شده است. باید مراقب باشیم. قرآن کریم انسان را به تفکر و هم صحبتی با اهل علم تشویق می‌کند اما هشدار می‌دهد از کسانی که قصد دارند کلام خدا را طبق خواسته خود تفسیر کنند، پرهیز کنید.

انتهای پیام