زبان ساده، جامعیت و ایجاز؛ مهم‌ترین ویژگی‌های یک دایرةالمعارف
گروه اندیشه ـ عضو هیئت علمی دایرةالمعارف اسلامی به تبیین شاخص‌های مقالات دایرةالمعارفی پرداخت و بیان کرد: تفاوت این مقالات با مقالات دیگر زبان ساده و به دور از تکلف آنهاست. دایرةالمعارف فرآورده مطالب در مورد یک موضوع است؛ لذا لازم است که خلاصه و زبانش بی‌تکلف باشد.
به گزارش ایکنا؛ کارگاه «مهارت‌آموزی در نگارش دایرةالمعارف»، شب گذشته، 28 اردیبهشت، با حضور جمعی از علاقه‌مندان در بیست‌وهفتمین نمایشگاه بین‌المللی قرآن در مصلی امام خمینی(ره) برگزار شد.
سعید زعفرانی، عضو هیئت علمی دایرةالمعارف اسلامی، در ابتدای سخنان خود به معرفی برخی از دایرةالمعارف‌ها پرداخت و بیان کرد: یکی از قدیمی‌ترین دایرةالمعارف‌ها درباره مسائل اسلامی «دایرةالمعارف اسلام» است که در لایدن هلند در پنج جلد و به سه زبان چاپ و سنگِ‌بنای یک دایرةالمعارف مدرن نهاده شد. نسخه نخست این دایرةالمعارف بین سال‌های ۱۹۱۳ تا ۱۹۳۶ تدوین شد و در این فاصله جنگ جهانی اول نیز رخ داد.
دایرةالمعارف‌ها در ایران
وی در ادامه افزود: این دایرةالمعارف ویرایش دومی نیز داشت که در فاصله سال‌های ۱۹۵۴ تا ۲۰۰۲ و در یازده جلد چاپ شد و بعد نیز اضافاتی به صورت جزوات به آن افزوده شد، یعنی در ایران هنوز یک دایرةالمعارف اسلام به صورت کامل نداریم، اما در سال ۱۹۱۳ نخستین شماره این دایرةالمعارف در هلند چاپ شد، اما در ایران، بعد از انقلاب، دایرةالمعارف‌نویسی شروع شد که ۳۰ سال از آن می‌گذرد که ۱۰۰ دایرةالمعارف در حوزه مطالعات اسلامی در حال تدوین است که یکی از قدیمی‌ترین آن‌ها دایرةالمعارف بزرگ اسلامی است که دست‌اندرکاران آن در تهران و اوایل دهه هفتاد شروع به چاپ آن کردند. البته کار اولیه و مدخل گزینی در اواخر دهه ۶۰ انجام شد و اوایل دهه هفتاد اولین مجلدات آن چاپ شد و اکنون به حرف دال رسیده است.
این عضو هیئت علمی دایرةالمعارف اسلامی تصریح کرد: همچنین، دانشنامه جهان اسلام در تهران از حرف «ب» شروع شده و اکنون به «جیم» رسیده و ۲۶ جلد آن چاپ شده است. علاوه بر این در حوزه قرآن‌پژوهی دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی دایرةالمعارفی مختصر و در دو جلد است که بهاء‌الدین خرمشاهی و تیم ایشان در اوایل دهه هشتاد آن را تدوین کردند که بسیار مختصر است و البته نیاز به اصلاح هم دارد.
زعفرانی در ادامه بیان کرد: همچنین، دایرةالمعارف قرآن که تا سال ۲۰۰۱ در لایدن هلند در ۵ جلد منتشر شد در ایران نیز ترجمه شده و انتشارات حکمت آن را منتشر کرده است. البته این دایرةالمعارف از نگاه غربی‌ها و با دید خاورشناسی نوشته شده است؛ لذا در ترجمه این اثر در یکسری از بخش‌ها مثلاً به صورت پاورقی نقد‌هایی نیز نوشته شده است، حتی گاه این نقدها در قالب مقاله علمی ـ پژوهشی چاپ شده است.
سادگی و دوری از تکلف
وی در بخش دیگری از سخنان خود به بحث در زمینه شاخص‌های مقالات دایرةالمعارف پرداخت و بیان کرد: این شاخص‌ها بسیار زیاد است و تفاوت این مقالات زبان ساده و به دور از تکلف آنهاست. دایرةالمعارف فرآورده مطالب در مورد یک موضوع است و ویژگی دیگرش این است که در یک موضوع به جای مراجعه به آثار متعدد، یک مقاله دایرةالمعارفی را در یک صفحه می‌خوانید؛ لذا لازم است که خلاصه باشد و زبانش نیز تکلف نداشته باشد؛ یعنی برخی عبارات سخت در آن نباشد. همچنین نکته مهم دیگر دوری از زبان تصنعی و تطویلات است.
این عضو هیئت علمی دایرةالمعارف اسلامی در ادامه تصریح کرد: مورد دیگر جامعیت و مانعیت است. در منطق می‌گویند که تعریف باید جامع افراد و مانع اغیار باشد. اینجا هم همین است که یک مدخل بسیار اندک است. در علوم قرآنی ده‌ها عنوان مطلب داریم و مثلاً می‌گویند که شما مدخل نسخ را بنویسید. لذا دیگر نباید وارد سایر موضوعات شوید و یا مقدمه طولانی بنویسید، بلکه باید صریحاً به سراغ اصل مطلب رفت. همچنین باید تمام مباحثی را که از ابتدا تا امروز مطرح بوده بیاوریم که مهارت بسیار پیچیده‌ای است و برای همین مقاله را متخصص آن حوزه می‌نویسد.
زعفرانی بیان کرد: مورد سوم نیز ایجاز و خلاصه‌نویسی است. واحد سفارش دادن مقاله کلمه است. در مورد کتاب می‌گوییم که مثلاً ۲۰۰ صفحه است یا در مورد مقاله می‌گوییم از ۲۰ تا ۳۰ صفحه تشکیل شده است، اما مقاله دایرةالمعارفی را می‌گویند که باید مثلاً هزار کلمه بنویسید و یا می‌گویند در ۵۰۰ کلمه باید تدوین شود؛ لذا باید نویسنده توانایی بالایی داشته باشد که همه مطالب را در هزار کلمه بیاورد تا مخاطب بیشترین استفاده را ببرد.
این عضو هیئت علمی دایرةالمعارف اسلامی بیان کرد: همچنین زبان مقاله نیز باید فارغ از تکرار باشد. معمولاً روال نگارش کتب آموزشی این طور است که ابتدا مطلب به صورت موجز آورده می‌شود و بعد توضیح بیشتری در آن زمینه داده می‌شود که مخاطب اگر دانش‌آموز یا دانشجوست مطلب را بفهمد، اما در دایرةالمعارف‌نویسی تکرار خوشایند نیست و نباید باشد. همچنین مترادف‌گویی هم نباید باشد و با کمترین کلمه و نهایت خسّت در استفاده از کلمات باید مقاله نگاشته شود.
پرهیز از تعابیر غیرعلمی
زعفرانی در ادامه با تأکید بر اینکه نباید در نگارش مدخل دایرةالمعارف از القاب و ... استفاده کرد، گفت: ویژگی دیگر پرهیز از تعارفات و مجامله‌ها (تملق‌گویی‌ها) است. مثلاً می‌خواهیم از بزرگی نام ببریم که در این صورت نباید القاب او را بگوییم. همچنین دعا‌هایی که آخر اسامی است مانند «قدس سره» و ... را نیز نباید آورد که البته این کار هم بی‌احترامی نیست، چون نهایت اختصار را در استفاده از کلمات داریم.
این عضو هیئت علمی دایرةالمعارف اسلامی تصریح کرد: مورد دیگر از شاخص‌های نگارش مدخل دایرةالمعارف، پرهیز از تعابیر شاعرانه است. اینکه از تعابیر دانشمند یگانه و فرزانه استفاده کنیم صحیح نیست. البته استفاده از این موارد فقط قلم‌فرسایی است و کمکی به بحث علمی نمی‌کند. مورد دیگر پرهیز از مطالب حاشیه‌ای است. کتاب‌ها یکسری ارجاعات دارد که در حاشیه متن می‌آید، اما یک وقت توضیح اضافه است که مثلاً اسم یک شخص آمده و بعد توضیح می‌دهند که این شخص چه کسی بوده است، اما در نگارش مقاله دانشنامه‌ای نباید این‌ها باشد و آن چیزی که لازم و ضروری است باید بیان شود.
وی در ادامه سخنان خود با تأکید بر اینکه نگارنده در تألیف یک مدخل دایرةالمعارفی باید نگاه بی‌طرفانه داشته باشید، بیان کرد: مورد مهمی که باید در نگارش مورد توجه باشد، زبان و لحن بی‌طرفانه است که در کنار شیوه توصیفی است؛ یعنی وقتی می‌خواهیم یک مقاله بنویسیم، خود را نباید در جریان بحث قرار دهیم و دفاع یا رد کنیم؛ مثلاً در مقاله قرآنی مدخل تحریف قرآن را می‌دهند و ما هم مخالف تحریف هستیم، اما وقتی می‌خواهیم بنویسیم باید کاملاً علمی و بی‌طرفانه باشد. باید بگوییم که منظور از تحریف چیست و ادله افراد اعم از مخالفان و موافقان را بیاوریم و به صورت یک ناظر خارجی باید چنین تألیفی صورت گیرد. بنابراین، برای اینکه قرار است مطالب را در اختیار دیگران نیز قرار دهیم، لازم است که این بی‌طرفی را رعایت کنیم، در غیر این صورت مطالب ما خوانده نمی‌شود و اگر از ابتدا شروع کنیم و بگوییم که فلان نظر ارزش بحث ندارد و بعد سراغ نظر خودمان برویم. در این صورت بحث علمی شکل نگرفته است و بی‌طرفانه نیز نخواهد بود. لذا باید در ابتدا ادله مخالفان و موافقان را بگوییم.
ارتباط شبکه‌ای درون‌دانشنامه‌ای
این عضو هیئت علمی دایرةالمعارف اسلامی بیان کرد: مورد دیگر نیز ارتباط شبکه‌ای و ارجاعات درون‌دانشنامه‌ای است. یک دانشنامه از حرف «الف» تا «یاء» را دربرمی‌گیرد و مقالات بسیاری در آن است که مقالات بسیاری نیز با یکدیگر مرتبط هستند؛ مثلاً وقتی می‌خواهیم تفسیر تبیان را توضیح دهیم، می‌گوییم که این تفسیر نوشته شیخ طوسی است و شیخ طوسی را ارجاع درون‌دانشنامه‌ای به مقاله شیخ طوسی می‌دهیم که با یک ستاره بالای شیخ طوسی از آن رد می‌شویم و این نشان می‌دهد که چنین مقاله‌ای نوشته شده و یا قرار است که نوشته شود.
زعفرانی تصریح کرد: ذهن نویسنده دایرةالمعارف باید شبکه‌ای باشد و از سایر مدخل‌های دانشنامه مطلع باشد و این ارتباط را باید برقرار کند. مورد بعدی نیز نگرش تاریخی و تحلیلی سیر یک اندیشه است و لازم است که مؤلف اشرافی کامل هم به موضوع و هم به سرگذشت موضوع داشته باشد و از این حیث مقاله دایرةالمعارفی سیری را به ما ارائه می‌کند؛ لذا خیلی از اساتید و دانشجو را به مقاله دایرةالمعارفی ارجاع می‌دهد که در مدت اندکی سیر مطلبی به دست می‌آید.
این عضو هیئت علمی دایرةالمعارف اسلامی در بخش پایانی سخنان خود بیان کرد: مورد آخر نیز بحث مستند و موثق بودن است که در یک مقاله هیچ مطلبی را بدون ارجاع نمی‌گذاریم و هر جمله‌ای را که می‌گوییم باید ارجاع دهیم که چه کسی گفته است؛ لذا باید تماماً در حال ارجاع و استناد به نویسندگان باشیم و نمی‌توانیم چیزی را از خود بگوییم.
انتهای پیام
