اصلاح فردی و حُسن خلق؛ از روش‌های تربیتی نبوی

حجت‌الاسلام‌والمسلمین محمدتقی سبحانی‌نیا، مدیر حوزه علمیه قزوین، در گفت‌وگو با ايكنا از قزوين، اظهار کرد: در مورد پیامبر اکرم(ص) و روش تربیتی حضرت نکات فراوانی وجود دارد. در ابتدا به حدیث «إِنَّمَا بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَکَارِمَ الْأَخْلَاقِ» اشاره می‌کنم که پیامبر به مکارم اخلاق آنقدر اهمیت می‌دهند و رسالت خود را به مکارم اخلاق گره می‌زنند.

وی ادامه داد: نگاه پیامبر اکرم(ص) به ارزش‌های اخلاقی در حد اعلا بود و تلاش داشتند جامعه از ارزش‌های اخلاقی فاصله نگیرد و مردم را به سمت قلب و عقل سلیم رهنمون کنند چون عقل و قلب سلیم انسان‌ها را به ارزش‌های اخلاقی مبتنی بر نیت سوق می‌دهد. از مهم‌ترین اصول کلیدی پیامبر(ص) در بحث تربیت اجتماعی می‌توانیم به 2 نکته اساسی اشاره کنیم نکته اول این است که انسان‌ها باید باور کنند که سلامت اجتماعی در گرو سلامت فردی است. اگر فردی به یک ویروس مبتلا شود کل جامعه درگیر خواهد کرد. در عرصه معنوی و اخلاقی هم وضعیت اینگونه است.

تقدم اصلاح فردی بر اصلاح جامعه

سبحانی‌نیا بیان کرد: اگر جامعه‌ای بخواهد از نظر اخلاقی و معنوی به سلامت برسد باید از اصلاح فرد شروع شود و فرد خود را اصلاح کند تا به جامعه سرایت پیدا کند، اگر جامعه‌ای بخواهد به سمت انحطاط اخلاقی پیش برود باز هم از انحطاط اخلاقی فرد شروع و به جامعه کشانده می‌شود. لذا در اصول اخلاق اسلامی، اصلاح خود مقدم بر اصلاح جامعه است. پیامبر(ص) در راستای تربیت جامعه ابتدا اصلاح فردی را نهادینه کردند. به همین دلیل همیشه انبیای الهی سالم‌ترین، بهترین و فاضل‌ترین افراد از نظر اخلاقی و تربیتی هستند. معروف است که خداوند متعال خودشان تربیت انبیای الهی را برعهده می‌گیرند و بعد آن‌ها را برای هدایت جامعه مبعوث می‌کند بنابراین پیامبر خدا(ص) در درجه اول تربیت فرد را مدنظر قرار دادند و از خودشان شروع کردند.

وی با اشاره به اینکه نکته دوم در تربیت «عمل» است، افزود: این اصل مبتنی بر رفتار است نه گفتار. امام صادق(ع) می‌فرمایند: «كونوا دُعاةً لِلنّاسِ بِغَيرِ ألسِنَتِكُم، لِيَرَوا مِنكُمُ الوَرَعَ وَالاِجتِهادَ وَالصَّلاةَ وَالخَيرَ، فَإِنَّ ذلِكَ داعِيَةٌ حديث.» مردم را با غير زبان خود به مذهب خويش دعوت كنيد، تا پارسايى و سخت كوشى در عمل و عبادت و نماز و خوبى را از شما ببينند؛ زيرا اينها، خود بهترين مبلّغند. اگر بخواهیم مردم را به سلامت اخلاقی و معنوی دعوت کنیم باید از مسیر رفتار و عمل حرکت کنیم و به عبارت دیگر جامعه را نمی‌توان به صورت دستوری و توصیه‌ای هدایت کرد تا رفتار خود را درست کنند اگر قرار باشد جامعه درست بشود باید از طریق رفتار درست شود لذا توصیه‌های اکید و آموزه‌های وحیانی مبنی بر این است که اگر کسی خود و رفتارش را اصلاح کند قطعاً رفتار او مانند رسانه‌ای بسیار قوی بوده و اثرش از گفتار بیشتر خواهد بود. سیره عملی پیامبر(ص) این است که در ابتدا افراد خودشان را اصلاح کنند و مبتنی بر ارزش‌های انسانی و اسلامی به رفتار صحیح مبادرت کنند و با عمل جامعه را فرابخوانند. پس از عمل اگر با زبان جامعه را فرابخوانند چون خودشان عامل بودند گفتارشان تأثیر بسیار عمیقی خواهد داشت که این نکته کلیدی در عرصه تربیت نبوی است.

حسن خلق؛ اصل دوم تربیتی حضرت محمد(ص)

سبحانی‌نیا با اشاره به اینکه اصل دوم تربیتی حضرت محمد(ص) حُسن خلق و مدارای با مردم بود، تصریح کرد: هر کسی در یک جامعه زندگی می‌کند که درباره آن افراد متعددی زندگی می‌کنند در جامعه اسلامی رابطه اخوت و برادری بین افراد جامعه بر اساس اصل قرآنی حاکم است لذا باید مردم این رابطه را در جامعه دینی بدانند و افراد را به عنوان برادران خود به شمار آورند. منظور از رابطه برادری یک نوع رابطه احساس مسئولیت و محبت است، بنابراین هیچ‌کس در جامعه دینی بیگانه محسوب نمی‌شود و همه دلسوز یکدیگر خواهند بود. در این صورت خواهیم دید جامعه به زیبایی تربیت شده و مسائل اجتماعی به نحو مطلوب در جامعه رعایت خواهد شد. در روایتی زیبا از حضرت محمد(ص) آمده است: «مُداراةُ النّاسِ نِصفُ الإیمانِ، و الرِّفقُ بِهِم نِصفُ العَیشِ؛ مدارا کردن با مردم نصف ایمان است و نرمى و مهربانى کردن با آنان نصف زندگى است». مدار کلید روابط اجتماعی و به معنای تحمل و تلاش برای ایجاد یک رابطه مسالمت‌آمیز در مقابل سختگیری، ایجاد چالش و حساسیت بیش از اندازه است. بنابراین مدارا نصف ایمان و مهربانی نصف زندگی است.

وی گفت: زندگی زمانی زیباست که بخواهیم با مردم نرم و مهربان باشیم و اگر قرار باشد منافع شخصی خود را ببینم و به ‌دنبال دست یافتن به منابع و ثروت حداکثری باشیم ممکن است به ثروت برسیم، اما لذت حداکثری را به دست نخواهیم آورد، چراکه در اطراف ما آنقدر انسان‌های ضعیف و ناتوان شکل خواهد گرفت که به‌عنوان انسان برخوردار از یک وجدان حداقلی هرگز احساس خوشایندی نخواهیم داشت. زمانی احساس خوشبختی برای فرد ایجاد می‌شود که احساس کند با جامعه مدارا دارد و در عین حال مهرورزی به آن‌ها را فراموش نکرده و این‌ها اصول اساسی تربیتی آموزه‌های اسلامی و حضرت محمد(ص) است.

وی در خصوص وحدت بین مسلمانان اظهار کرد: همه مسلمانان باید وحدت را جدی بگیرند، وحدت بین امت اسلامی کلیدی‌ترین اقدامات یک جامعه اسلامی در مقابله با دشمنان است. در جامعه‌ای که روبه‌روی دشمن قرار گرفته وحدت امت اسلامی ملاک است چراکه با وحدت و یکپارچگی بین امت اسلامی در دل دشمنان رعب و وحشت خواهد افتاد و جرئت تعدی و تخطی نخواهند داشت. امروز با جسارت و بی‌احترامی که از سوی نشریه و رئیس‌جمهور فرانسه نسبت به ساحت مقدس پیامبر(ص) اتفاق افتاد بی‌اخلاقی و بی‌ادبی را در حد اعلا دیدیم و از سویی دیگر مسلمانان با وحدت اجتماعی در اقصی نقاط دنیا این اقدام رئیس‌جمهور فرانسه را محکوم کردند و مکرون مجبور شد از موضع خود عقب‌نشینی کند. فراموش نکنیم که وحدت و یکپارچگی مسلمانان را به پیروزی می‌رساند و امیدواریم وحدت را در دولت‌های اسلامی به عنوان یک فرهنگ اساسی نهادینه کنیم تا دشمنان جرئت تعدی به جوامع اسلامی و پیشوایان دینی ما را نداشته باشند.