مطالعه تأثیر فرهنگی ائمه(ع) در جامعه اسلامی/ امام رضا(ع) در شعر انگلیسی

محمدرضا فخرروحانی، مدرس دانشگاه و نویسنده، در گفت‌وگو با ایکنا از خوزستان، با تأکید بر لزوم شناخت تأثیر فرهنگی ائمه اطهار(ع) در طول تاریخ، اظهار کرد: به‌ عنوان جامعه مسلمان و بعد جامعه شیعی باید تأثیر ائمه اطهار(ع) در فضای فرهنگ اسلامی به ویژه فضای شیعی خاص ایجاد بررسی کنیم؛ برای مثال تأثیر امام رضا(ع) در ایران و منطقه خراسان بزرگ. این تأثیرگذاری‌ هم در بُعد تاریخی، اجتماعی و فرهنگ‌سازی باید بررسی شود. این تأثیر را باید ببینیم چون ائمه اطهار(ع) منشأ آثار و فرهنگ‌سازی بزرگی بودند.

تأثیر امام رضا(ع) بر فرهنگ ایرانی

این مدرس دانشگاه با بیان اینکه بحث درباره امام رضا(ع) به چند شکل قابل طرح است، گفت: امام رضا(ع) تنها امام معصومی هستند که در منطقه عربی حرم ندارند و حرم ایشان در ایران و در منطقه فارسی‌زبان است. سایر معصومین(ع) یا در عراق یا در عربستان هستند. نکته‌ این است که تأثیر حضرت در فرهنگ و جامعه بسیار سترگ بوده است.

فخرروحانی ادامه داد: امام محمدباقر(ع) آمادگی فکری، فرهنگی و اجتماعی موجود در ایران را برای تفکر شیعی تشخیص دادند و از همین رو فرمودند اشعری‌ها باید به قم بروند و ورود اشعری‌ها به قم اولین اقدامات جهت نهادینه کردن شیعه در منطقه ایران است و دومین حرکت مهمی که به لحاظ تاریخی صورت گرفت، هجرت امام رضا(ع) است.

پیدایش تشیع در ایران

این پژوهشگر دینی توضیح داد: وقتی تاریخ پیدایش تشیع را در ایران نگاه می‌کنیم، دو نقطه مهم را در این سیر پیدا می‌کنیم؛ یک نقطه اشعری‌ها هستند که به سفارش امام محمدباقر(ع) از مدینه هجرت می‌کنند و به قم می‌آیند. اهل‌بیت(ع) می‌خواستند غیر از فضای منطقه عربی و به خصوص کوفه که پایگاه تشیع در عراق و همواره محل منازعات سیاسی و تاریخی بود، فضایی آرام و جدا از هیاهوهای سیاسی بیابند که تشیع را در آنجا نهادینه کنند و جایی بهتر از فرهنگ ایرانی پیدا نمی‌شد؛ به دلیل اینکه ایرانی‌ها همواره موحد و جامعه دینی بودند و قبل از اسلام نیز نهادهای دینی در ایران وجود داشت. یعنی جامعه ایرانی، پذیرای تفکر دینی و توحیدی بود.

این مدرس دانشگاه گفت: دومین نقطه در تاریخ پیدایش تشیع در ایران، هجرت تاریخی امام رضا(ع) از مدینه به خراسان است؛ منتهی این هجرت برخلاف میل امام رضا(ع) بود؛ چراکه مأمون اهداف خود را در این رویداد دنبال کرد؛ اما به جهت خطراتی که متوجه امام بود، ایشان این پیشنهاد را پذیرفتند. اگر بخواهیم مقایسه‌ای میان حرکت امام رضا(ع) با حرکت امام حسین(ع) انجام دهیم، حرکت امام حسین(ع) از مدینه به عراق همراه با زن و بچه بود؛ اما در هجرت امام رضا(ع)، زن و بچه همراه ایشان نیست؛ این‌ها معنادار است. چرا حضرت خانواده خود را همراه نیاوردند؟ و مهم‌تر از همه اینکه امام قبل از حرکت، خانواده خود را جمع کرده و گفتند برای من گریه کنید. حضرت خود نیز بارها می‌گفتند این آخرین دیداری است که با شما دارم و دیگر مرا نخواهید دید.

حرم امام رضا(ع)؛ نقطه ثقل پایگاه فکری شیعه

فخرروحانی گفت: موضوع این است که حضور امام رضا(ع) در ایران و منطقه خراسان بزرگ که مناطقی از ترکمنستان و شمال افغانستان را نیز در بر می‌گیرد، و بعدها وجود حرم ایشان در خراسان، نقطه برکت و ثقلی برای پایگاه شیعه شد.

این مدرس دانشگاه با اشاره به تأثیر علمی و فرهنگی منطقه طوس در تفکر شیعه گفت: وقتی نقش حوزه‌های علمیه شیعه را در فرهنگ و تمدن اسلامی بررسی می‌کنند، می‌گویند قم از نجف قدیم‌تر است. البته اگر حوزه‌های علمیه شیعه و مدارس تربیت متفکرین شیعه را از صدر اسلام بررسی کنیم، قدیمی‌ترین آن‌ها، مدرسه مدینه است که خود پیغمبر اکرم(ص) اولین حوزه درس را آنجا بنا گذاشتند. بعد از ایشان، حضرت امیرالمؤمنین(ع) هستند که اصحاب خود را در مدینه تعلیم می‌دادند بعد کوفه شکل گرفت. ولی در میان حوزه‌های علمیه، قم قدیم‌تر از نجف است؛ اما تأثیرگذاری که مشهد - یعنی منطقه طوس - در طول تاریخ داشت، مستمر بوده است.

وی توضیح داد: گرچه قم در دوره‌های اولیه، اقدم از نجف است؛ اما یک پیوستار تاریخی باید وجود داشته باشد. در خیلی از سنت‌های علمی، پیوستگی تاریخی خیلی مهم است. انقطاع تاریخی در سنت‌های علمی خوب نیست؛ سنت‌های علمی آنجا معنا پیدا می‌کنند که با یک آهنگ مشخصی حرکت کنند و پیوستار داشته باشند. از زمانی که امام رضا(ع) به ایران آمدند، خراسان پایگاه عظیم و قابل توجه فکری شد.

فخر روحانی ادامه داد: اینکه امام رضا(ع) در نیشابور حدیث معروف «سلسله ‌الذهب» را بیان می‌کنند و به قولی 12 هزار محدث و راوی گرد حضرت جمع شدند، نشان می‌دهد که فضای آنجا، یک فضای فرهنگی بوده است، وگرنه معنا ندارد این تعداد محدث و مفسر و مورخ و کاتب در آن گذشته دور در یک شهری حضور داشته باشند. بنابراین وقتی امام رضا(ع) به خراسان می‌آیند در اولین سخنان خود، بحث امامت را مطرح می‌کنند، چون ثقل حدیث سلسله‌الذهب، امامت است.

ائمه(ع) در طول تاریخ تأثیرگذاری فرهنگی بزرگی داشتند. از همین رو وقتی افراد به یک مکان زیارتی متعلق به یکی از ائمه اطهار(ع) به طور اعم و مشهدالرضا(ع) به طور اخص می‌روند، درست نیست صرفاً زیارت کنند و بیایند

این پژوهشگر تاریخ اسلام گفت: وقتی امام رضا(ع) به خراسان می‌آیند، مأمون جلسات و بحث‌هایی را تربیت می‌دهد که حضرت با پیروان سایر ادیان مناظره کنند. هدف مأموران از این جلسات این بود که امام را تحت فشار علمی و فکری بگذارد اما موفق نشد. ائمه(ع) در طول تاریخ تأثیرگذاری فرهنگی بزرگی داشتند. از همین رو وقتی افراد به یک مکان زیارتی متعلق به یکی از ائمه اطهار(ع) به‌طور اعم و مشهدالرضا(ع) به‌طور اخص می‌روند، درست نیست صرفاً زیارت کنند و بیایند. البته زیارت وجه غالب است؛ اما این به آن معنا نیست که انسان جنبه‌های دیگر را ندیده بگیرد و به آن‌ها بی‌توجه بماند.

این مدرس دانشگاه درباره فضای علمی دوره امام رضا(ع) بیان کرد: در زمان امام باقر(ع) و امام صادق(ع) فضای مدینه، فضای کار علمی بود و به جهت درگیری‌های سیاسی که بین بنی‌مروان و به نوعی بقایای بنی‌امیه و بنی‌عباس وجود داشت، امام باقر(ع) و امام صادق(ع) از این فضای تشنج سیاسی نهایت استفاده را برای شاگردپروری کردند و به بالندگی فکری شیعه اهتمام کردند؛ اما در زمان امام رضا(ع)، گرچه ایشان در مرو به عنوان ولیعهد شناخته شده بودند؛ اما این ولایت عهدی چیزی به جز یک تله سیاسی نبود و امام رضا(ع) هوشمندتر از این بودند که خود را درگیر چنین ماجرایی کنند.

فخر روحانی گفت: زمانی که امام رضا(ع) در خراسان بودند آن‌قدر مجال درس و بحث نداشتند؛ وگرنه ایشان به «عالم آل‌محمد(ص)» معروف بودند. چطور می‌شود شخصیتی به «عالم آل‌محمد» معروف شود؛ اما هیچ حرکت علمی را نتواند ایجاد کند؟ نه اینکه ایشان نمی‌توانست یا کم‌کاری کرده باشند؛ بلکه اختناق سیاسی در دوره امام طوری بود که اگر کسی دو دفعه خدمت امام می‌رسید، دفعه سوم او را بازخواست می‌کردند. این است که اگر امام رضا(ع) نتوانستند مثل امام باقر(ع) یا امام صادق(ع) فضای علمی بزرگی را ایجاد کنند، به دلیل فضای اختناق سیاسی حاکم بر آن دوره بود و همین چند حدیث و روایتی که از ایشان باقی مانده است با وجود آن همه اختناق سیاسی در آن روزگار، معجزه به نظر می‌رسد.

تأثیر ادبی امام رضا(ع) بر شاعران

وی که مجموعه اشعار رضوی را به زبان انگلیسی آماده چاپ کرده است، هدف خود را از این کار بررسی تأثیرگذاری ادبی وجود امام رضا(ع) بر شاعران عنوان کرد و گفت: پیش از این، اولین کاری که در حوزه تأثیرگذاری ادبی ائمه(ع) انجام دادم تأثیر عاشورا بر زبان و ادبیات انگلیسی بود. این پروژه‌ای است که دو جلد آن منتشر شده است. این پژوهش پاسخ به این پرسش است که حضور امام رضا(ع) در ایران و شخصیت ایشان آن گونه که در منابع تاریخی مشخص شده است چه تأثیرگذاری‌های ادبی داشته است؟ کاری که انجام داده‌ام، گام اول در پاسخگویی به این مسئله است که امام رضا(ع) چقدر توانستند الهام‌بخش شاعرانی باشند که به زبان انگلیسی شعر می‌گویند و ثانیاً این شاعران، چه جنبه‌هایی از زندگی امام رضا(ع) را در سروده‌های خود مورد توجه قرار دادند؟ یعنی چقدر درون‌نگری فرهنگی، تاریخی، دینی در حیات امام رضا(ع) داشتند.

فخرروحانی ادامه داد: البته در مجموعه‌ای که آماده چاپ کرده‌ام اشعار ترجمه شده نیز وجود دارد؛ از جمله یکی دو شعر از دعبل خزاعی که به انگلیسی ترجمه شده و در این مجموعه گنجانده شده است. در کل تلاش بر این است که تأثیرگذاری ادبی حیات اهل‌بیت(ع) را بررسی کنیم؛ اگر بخواهیم در این زمینه کار کنیم خود می‌تواند یک حرکت مستمر و درس‌آموزی‌ شود.

این مدرس دانشگاه تصریح کرد: معمولاً وقتی درباره الهامات و تعالیم ائمه(ع) در شعر صحبت می‌شود، بیشتر به اشعار زبان فارسی و عربی و حداکثر به زبان ترکی یا اردو می‌پردازیم. در این کار، می‌خواستم این تأثیرگذاری را در حوزه زبان انگلیسی بررسی کنم. چون زبان انگلیسی یک زبان جهانی است و طبیعتاً تأثیرگذاری از طریق این زبان، برد جهانی پیدا می‌کند.

اشعار انگلیسی مربوط به امام رضا(ع)

وی با اشاره به اشعار گردآوری شده در این اثر گفت: برخی از اشعار سروده شاعران معاصر است. برخی از آنها سروده طلاب غیرایرانی هستند و برخی اشعار را از متن برخی کتاب‌ها پیدا کرده‌ام. برخلاف شعرهای عاشورایی به زبان انگلیسی که برخی از آنها قدمت بیش از 150 سال دارند، اشعار مربوط به امام رضا(ع) خیلی قدیمی نیستند و شواهد زبانی نشان می‌دهد که این اشعار بیشتر در دوره معاصر سروده شده‌اند؛ به دلیل نوع کلمات، نوع ضمایر به کار رفته، نوع صرف فعل‌ها و ... می‌توان دریافت این اشعار متعلق به دوره زمانی معاصر هستند.

این پژوهشگر تاریخ اسلام اظهار کرد: این کار گام اول است و مرحله بعدی کار، تحلیل محتوایی این اشعار است که در آینده قابل تکمیل است. اگر افرادی باشند که بتوانند شعرهای دینی با محوریت ائمه(ع) و شخصیت‌های تأثیرگذار در تفکر شیعه به زبان انگلیسی معرفی کنند، به روشن کردن تأثیرگذاری ادبی ائمه کمک می‌کند.

وی در پایان بیان کرد: یک نکته درباره اشعار گردآوری شده این است که گاه غلط‌های دستوری داشتند که  آنها را تصحیح کردم و اشعار عین آنچه در کتاب‌ها وجود دارد در کتاب نیامده و گاهی غلط‌های دستوری، ادبی، املائی و ... وجود داشت که در این کتاب تصحیح شده‌اند.

انتهای پیام