نگاهی بر تفسیر «صوافی الصافی» علامه بختیاری
«صوافی الصافی» عنوان کتابی در تفسیر قرآن به قلم علامه شیخ یعقوب بختیاری حویزی است که تألیف آن در سال ۱۱۴۰ یعنی سیصد و دو سال پیش در حویزه انجام شده است.
حجت‌الاسلام والمسلمین رضا حیدری، استاد حوزه علمیه اهواز در گفت‌وگو با ایکنا از خوزستان با معرفی یکی دیگر از آثار تفسیری علمای خوزستان گفت: «صوافی الصافی» عنوان کتابی در تفسیر قرآن به قلم علامه شیخ یعقوب بختیاری حویزی است که تألیف آن در سال ۱۱۴۰ یعنی سیصد و دو سال پیش در حویزه انجام شده است.
وی گفت: این کتاب در بردارنده احادیثی از اهل البیت(ع) در تفسیر آیات است و از منابع مهم تفسیر مأثور شیعی شناخته می‌شود. تفسیر «صوافی الصافی» نوعی تفسیر ترتیبی قرآن است که از ابتدای قرآن شروع می‌شود و تا انتهای آن ادامه می‌یابد، اما از آنجا که به روش روایی (مأثور) نوشته شده است، تنها آیاتی را ذکر و تفسیر کرده که درباره آن‌ها حدیثی رسیده است.
بیشتر بخوانید:
- عرضه پیام قرآن برای بهبود زندگی در تفسیر علامه کرمی
- مصباح‌الهدایه؛ تفسیر موضوعی آیات ولایت امیرالمؤمنین(ع)
این محقق حوزوی در معرفی مؤلف این تفسیر اظهار کرد: ولادت علامه شیخ یعقوب بختیاری حویزی را بدون ذکر تاریخ آن در مناطق بختیاری جبال زاگرس نوشته‌اند. زمان وفات او مطابق تحقیق ۱۱۴۷ قمری است و آنچه غیر از آن نوشته‌اند دقیق و صحیح نیست. تحصیل او عمدتاً نزد علامه سید نعمت‌الله جزایری بوده و افادات و تدریس‌های او در شوشتر و پس از آن در حویزه بوده است.
حیدری ادامه داد: بیش از چهل عنوان تألیف در علوم مختلف اسلامی، مشارکت با علامه سید نعمت‌الله جزایری در تأسیس حوزه علمیه شوشتر و تربیت شاگردان عالم در شوشتر و پس از وفات سید جزایری در حویزه(هویزه) از ثمرات مجاهدت‌های پر برکت این فقیه، مفسر، ادیب و محدث خوزستانی است.
این استاد حوزه درباره روش مفسر در کتاب «صوافی الصافی» گفت: از آنجا که این کتاب تحریر و بازنویسی تفسیر «الصافی» و «الاصفی» اثر فیض کاشانی است، لذا «صوافی الصافی» نام نهاده شد. روش مؤلف در نقل احادیث اندکی با فیض کاشانی متفاوت است. او سعی کرده تا جایی که ممکن است از ذکر مطالب کلامی، عرفانی و ادبی در متن پرهیز کند و ذیل هر آیه، احادیث شأن نزول، احادیثی که به نظر می‌رسد تفسیر و ترجمانی بر آیه هستند، احادیث بیانگر تأویل و مصداق یا تطبیق و فضائل اهل‌بیت(ع) را با ذکر منبع و بدون ذکر سند بیان کرده و نکات ادبی و لغوی خود را در حاشیه یا لابه‌لای سطور با عبارت «منه» آورده است.
وی خاطرنشان کرد: در طول بیش از سیصد سال که از تألیف آن می‌گذرد تنها یک‌بار در سال ۱۳۹۳ خورشیدی در قم، توسط مجمع الذخائر الاسلامیه در چهار جلد و تعداد محدود به چاپ رسید. از جهت روشی به آثاری از قدما مانند تفسیرهای قمی و عیاشی شباهت دارد و از معاصرینش به نورالثقلین شبیه است. در این تفسیر بیشترین روایات از تفسیر قمی، عیاشی، مجمع‌البیان و کتب اربعه روایی شیعه است.
حیدری گفت: تنها نسخه خطی آن در کتابخانه مرحوم سید محمدعلی روضاتی نگهداری می‌شود. هر چند نام این تفسیر در کتب فهرست و تراجم ذکر شده است، اما تنها اثر مستقلی که درباره آن نوشته شده مقاله‌ای است که در مجله بینات (سال ۱۳۷۵ شمسی شماره ۱۲) به قلم سید محمدعلی روضاتی چاپ شده است. مرحوم علامه سید محمدعلی روضاتی (متوفای تیرماه ۱۳۹۱ شمسی) از نوادگان صاحب روضات الجنات است و در مقاله مزبور، وجود نسخه اصلی کتاب را به خط مؤلف نزد خود اعلام و اظهار داشته که آن را از ورثه شیخ محمدرضا ابوالمجد اصفهانی وقتی در بازار به معرض فروش نهاده شده بود، خریداری کرده است.
وی ادامه داد: گمان روضاتی این است که اصفهانی آن را از ورثه آیت‌الله حاج ملاباقر شوشتری خریده باشد، چون کتابخانه بزرگ مرحوم ملاباقرشوشتری در نجف پس از فوتش به فروش رسید. پس نسخه‌ای که صاحب الذریعه، وجود آن را در مکتبه ملاباقر شوشتری گزارش کرده است، همین نسخه روضاتی است که از حویزه به نجف و از آنجا به اصفهان دست به دست شده است.
حیدری افزود: این نسخه خطی در نوشتار روضاتی چنین توصیف شده است: ۲۳۱ برگ و یک برگ عطف و دیگری بدرقه که مجموعا ۲۳۳ برگ( ۴۶۶ صفحه) به حجم ۲۲×۳۰ سانتی متر و هر صفحه دارای ۲۲ سطر به خط جلی درشت خوانا با مرکب سیاه ممتاز بر روی کاغذ هندی ضخیم و خوب رایج زمان. اولین برگ این تفسیر که مقدمه مؤلف بوده، نابود شده و صفحه ۲ و ۳ و برخی دیگر از صفحات نیز دچار پارگی و موریانه‌زده هستند، اما بیشتر متن روایات با توجه به منابعی که ذکر شده، قابل بازآفرینی هستند.
این پژوهشگر حوزه که اثر مستقلی به نام «الخمول الاختیاری فی شخصیه العلامه البختیاری» درباره علامه بختیاری حویزی و آثار وی به رشته تحریر درآورده است، درباره این اثر گفت: این کتاب حاصل سال‌ها جستجوی میدانی یک گروه پژوهشی در کتابخانه ملی، مجلس، مرعشی، آل کاشف الغطا و ... است که پس از بررسی، فهرست کتب شیخ یعقوب را به بیش از چهل عنوان ارتقا داده‌اند، در حالی که کتب تراجم و شرح حال، بیش از بیست اثر را برای وی نام نبرده بودند. این کتاب در سال ۱۳۹۴ به زبان عربی در ۱۲۴ صفحه وزیری توسط نشر تمتی تهران در هزار نسخه به چاپ رسید.
حیدری در پایان گفت: در ماه مبارک رمضان، شب‌های نزول قرآن و توسل به ثقلین، مطالعه کتب تفسیر قرآن و مناقب اهل بیت(ع)، برای استفاده و نیز افاده در منبرها و بحث‌های فضای مجازی رونق می‌گیرد. این کتاب را به فضلا و طلاب توصیه می‌کنم تا گامی در احیای تراث حوزه پرافتخار خوزستان باشد.
تصویر سمت راست آخرین صفحه کتاب صوافی الصافی به خط مؤلف و تصویر سمت چپ جلد تنها کتابی است که به صورت مستقل درباره شخصیت مؤلف تفسیر چاپ شده است.
