جزای اعمال انسان چگونه است

دوره مجازی آموزش سبک زندگی و تفسیر قرآن کریم، به همت حجت‌الاسلام‌ والمسلمین عبدالامیر سلطانی به بیان نکات تفسیری و سبک زندگی آیات قرآن به ترتیب صفحات قرآن می‌پردازد. آنچه در ادامه می‌خوانید نکات سبک زندگی و تفسیری صفحه سی‌ و چهارم قرآن کریم است:

«وَ مَنْ يَرْتَدِدْ مِنْكُمْ عَنْ دِينِهِ فَيَمُتْ وَ هُوَ كافِرٌ فَأُولئِكَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَ أُولئِكَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِيها خالِدُونَ» (بقره، 217)

تفسیر

«حبط» در اصل به معنى اين است که چهار پايى آن قدر بخورد كه شكمش باد كند و چون اين حالت سبب فساد غذا و بى اثر بودن آن مى‏‌شود. اين واژه به معنى باطل و بى خاصيت شدن به كار مى‌‏رود. اما «اِحباط» در اصطلاح متكلمان و علمای عقاید عبارت از اين است كه ثواب اعمال پيشين بر اثر گناهان از بين برود. این اصطلاح، نقطه مقابل تكفير است كه به معنى از بين رفتن كيفر و آثار گناهان پيشين به خاطر اعمال نيك آينده است.(1)

اعمال انسان داراى آثار گوناگونى است كه به‌طور خلاصه به آنها اشاره مى‌‏شود:

1. برخى از گناهان سبب مى‏‌شود كه تمام كارهاى نيک آدمى در دنيا و آخرت بى‌‏ثمر شود، مانند ارتداد (بازگشت از ايمان به كفر)؛ چنان‏كه در آيه مورد بحث به آن تصريح شده است، مانند كفر، چنان‏كه خداوند فرموده است: «كسانى كه به آيات خدا كفر مى‌‏ورزند ... آنان كسانى‏‌اند كه اعمالشان در دنيا و آخرت تباه مى‌شود.» (آل‌‏عمران، 22). گاه نيز برخى از اعمال پسنديده باعث از بين رفتن همه گناهان در دنيا و آخرت مى‏‌شود، مانند توبه به درگاه خدا و تسليم شدن در برابر او؛ چنان‏كه خداوند فرموده است: «از رحمت خدا نااميد نشويد، زيرا خداوند همه گناهان را مى‏‌آمرزد. به يقين او بسيار آمرزنده و مهربان است. و پيش از آن‏كه عذاب آخرت بر شما در رسد و [از سوى هيچ‌‏كس‏] يارى نشويد، به پروردگارتان بازگرديد و توبه كنيد و تسليم او شويد» (زُمَر، 53 و 54).

2. برخى از نافرمانى‌‏ها سبب مى‏‌شود كه بخشى از كارهاى پسنديده انسان تباه شود؛ خداوند فرموده است: «با آواى بلند، آن‏‌گونه كه با يكديگر سخن مى‏‌گوييد، با او (پيامبر) سخن مگوييد، مبادا اعمالتان تباه شود و خود درنيابيد» (حُجُرات، 2). باطل ساختن اعمال در اين دسته و دسته نخست اِحباط ناميده مى‌‏شود. گاه نيز بعضى از كارهاى پسنديده مانند نماز باعث زدوده شدن برخى گناهان مى‌‏شود، خداوند فرموده است: «در دو طرف روز و نيز ساعاتى از آغاز شب نماز را برپا دار، زيرا نيكى‌‏ها بدى‌‏ها را مى‌‏زدايد» (هود، 114)، و مانند پرهيز از گناهان كبيره كه آمرزش گناهان صغيره را در پى دارد (نِساء، 31).

3. برخى از گناهان هم موجب مى‏‌شود كه كارهاى پسنديده آدمى به ديگرى منتقل شود. در سوره مائده، آيه 29 از قول هابيل در خطابش به قابيل مى‏‌خوانيم: «همانا من مى‌‏خواهم تو با گناه من و گناه خودت بازگردى». براساس رواياتى كه از پيامبر(ص) و امامان اهل‏‌بيت(ع) رسيده است، غيبت و تهمت چنين اثرى دارند.

4. برخى از گناهان نيز مشابه گناه ديگران و نه عين آنها را به آدمى منتقل مى‌‏كند. در سوره نَحل آيه 25 آمده است: «تا سرانجام روز قيامت بار گناهان خود را به طور كامل، و نيز [همانند] بخشى از بار گناهان كسانى را كه به نادانى به گمراهى افكنده‌‏اند بر دوش گيرند». برخى از اطاعت‏‌ها نيز اين‏‌گونه‌‏اند كه مشابه ثواب ديگران را به انسان منتقل مى‌‏كند. خداوند در سوره يس آيه 12 فرموده است: «ماييم كه مردگان را حيات مى‏‌بخشيم و آنچه پيش فرستاده‏‌اند و نيز آثارشان را ثبت مى‏‌كنيم». يكى از مصاديق «آثار» ثواب‌‏هايى است كه نسل‏‌هاى بعد به دنبال سنت پسنديده‏‌اى كه پيشينيان برجاى نهاده‌‏اند، فراهم مى‌‏كنند. آيه شريفه بيانگر اين نكته است كه مشابه آن ثواب‏‌ها براى كسانى كه آن سنت پسنديده را بر جاى نهاده‌‏اند ثبت مى‌‏شود.

5. برخى از گناهان عذابى مضاعف دارند (احزاب، 30)؛ چنان‏كه برخى از كارهاى پسنديده نيز مانند انفاق، پاداشى چند برابر دارند. در سوره بَقَرَه آيه 261 مى‌‏خوانيم: «حكايت كسانى كه اموال خود را در راه خدا انفاق مى‏‌كنند همچون حكايت دانه‌‏اى است كه هفت خوشه بروياند كه در هر خوشه صد دانه باشد».

6. بعضى از كارهاى نيک سبب مى‏‌شود كه بدى‌‏ها و گناهان انسان به نيكى و ثواب مبدل شود؛ خداوند فرموده است: «مگر كسانى كه توبه كنند و ايمان بياورند و كار شايسته كنند، اينانند كه خداوند بدى‌‏هايشان را به نيكى‌‏ها تبديل مى‌‏كند.» (فُرقان، 70)

7. برخى از كارهاى نيک هم سبب مى‏‌شود كه مانند آنها به ديگرى نيز عطا شود. در آيه 21 سوره طور آمده است: «و كسانى كه ايمان آورده و فرزندانشان در ايمان از آنان پيروى كرده‏‌اند، فرزندانشان را به آنان ملحق‏ مى‏‌كنيم»؛ يعنى هر چند ايمان و عمل فرزندانشان در درجه‌‏اى پايين‌‏تر باشد، ما ايمان و عمل پدرانشان را به آنان عطا مى‏‌كنيم بدون آن‏كه از عمل آنان كاسته شود. چنان‏كه برخى از گناهان نيز اين ‏گونه‌‏اند، مانند ستم كردن در حق يتيمان كه سبب مى‌‏شود ديگران در حق يتيمان كسى كه بر ديگران ستم روا داشته است ستم كنند (نِساء، 9).(2)

منابع:

1.  مكارم شيرازى، ناصر، تفسير نمونه، ج‏2، ص: 113.

2. ترجمه قرآن براساس الميزان همراه با خلاصه تفسير الميزان ؛ ص34.