گذری در زندگی قرآنی قاضی سیدنورالله شوشتری؛ مفسری شایسته برای قرآن

در پایان هفته گذشته تعدادی از آثار قرآنی قاضی نورالله شوشتری، از علمای برجسته استان خوزستان در دوره صفویه، طی مراسمی به همت بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی رونمایی شد. این آثار شامل یک مجموعه 4 جلدی تفسیر «کشف القناع» و 2 رساله قرآنی هستند که تصحیح و تحقیق آنها به همت حجج الاسلام محمدجواد محمودی و محمدرضا فاضلی انجام گرفته است.

سیدنورالله شوشتری در سال 956 هجری قمری در شوشتر متولد شد. نخستین استاد وی، پدرش میرسید شریف از علمای برجسته آن عصر بود. سیدنورالله در 23 سالگی برای تکمیل دانش و تهذیب نفس از زادگاهش رهسپار مشهد مقدس شد و در آنجا به مدت 12 سال به مطالعه علوم دینی پرداخت و در سال 992 به هندوستان سفر کرد.

برخی علت هجرت سیدنورالله را تبلیغ و ترویج شیعه دانسته و معتقدند او نخستین کسی است که آشکارا شیعه را در هند تبلیغ کرد. او در هند شهرت زیادی پیدا کرد و از سوی دربار اکبرشاه مناصبی مثل  صدارت و قضاوت دریافت کرد. این دانشمند بزرگ خوزستانی سرانجام در 63 سالگی در شهر آگرا در هند به شهادت رسید. به گفته برخی دلیل شهادت قاضی نورالله شوشتری تألیف کتاب «احقاق الحق و ازهاق الباطل» است. متن زیر گفت‌وگوی ایکنای خوزستان با دو نفر از محققان آثار قرآنی قاضی نورالله شوشتری است. 

حجت‌الاسلام والمسلمین محمدرضا فاضلی در گفت‌وگو با خبرنگار ایکنا خوزستان، درباره اثر قاضی نورالله که به تازگی تصحیح و رونمایی شده است، گفت: نام کتاب «کشف‌القناع» است. البته خود مؤلف، کتاب را به این نام، نامگذاری نکردند؛ بلکه این اثر در واقع حاشیه‌ای بر تفسیر بیضاوی است ولی مؤلف در مقدمه می‌نویسد من این کتاب را نوشتم که «کشف‌القناع عما وقع فی تفسیر البیضاوی من خلل و زلل» باشد، یعنی می‌خواهم اشکالات تفسیری بیضاوی را بدون تعصب بیان کنم.

تفسیر بیضاوی کتابی بود که مورد توجه علما در آن عصر بود. مرحوم قاضی نورالله بدون هیچ‌گونه تعصبی کتاب را مورد نقد و بررسی قرار می‌دهند، مجموعه‌ای که منتشر شده است تا پایان سوره مائده است و ایشان دیگر پس از آن را نمی‌نویسند.

قاضی نورالله در علوم مربوط به تفسیر ممتاز بود

مجموعه‌ای که چاپ شده است، چهار جلد آن اختصاص به تفسیر بیضاوی دارد. البته با نقد بسیاری بر حواشی کسانی که بر تفسیر بیضاوی شرح یا حاشیه نوشته‌اند که از جمله شرح‌های بسیار مهم، شرح عصام‌الدین اسفراینی است. از این مجموعه 7 نسخه موجود بوده است که 5 نسخه آن در ایران و دو نسخه در خارج از ایران (یکی در پیشاور پاکستان و دیگری در کتابخانه مصر) بود و همه این نسخه‌ها تهیه و کار، تحقیق و تصحیح و به جامعه علمی ارائه شد.

همانطور که اهل تفسیر می‌دانند، تفسیر از جمله علومی است که نیازمند تسلط بر علوم مختلف است. کتاب‌های به جای مانده از قاضی نورالله شوشتری (که بیش از 155 اثر از قاضی یاد شده است) نشان می‌دهد ایشان در علوم مختلف از ادبیات عرب، فقه، اصول، کلام، درایه و حدیث و ... تخصص داشته است.

قاضی نورالله شوشتری یک شخصیت جامع‌الاطراف و در تمام علوم مربوط به تفسیر ممتاز بوده است. ایشان در علم طب، ریاضیات و نجوم نیز کتاب دارد.

این دانشمند اولاً شایستگی‌های یک مفسر قرآن را دارد؛ وقتی به مباحث ادبی ایشان در این مجموعه نگاه می‌کنیم، می‌بینیم ایشان به خوبی از عهده این موضوع برمی‌آیند. یا در بحث لغت، ایشان ادیبانه و عالمانه کلمات را مورد نقد و بررسی قرار می‌دهد. به منابع لغت آگاهی بسیاری دارد و از بهترین منابع استفاده کرده است. همین‌طور در زمینه علم صرف و نحو و معانی و بیان به تمام این ابعاد توجه داشته و تفسیر خود را با توجه به این نکات نوشته است.

فرق تفسیر و تأویل

در زمینه علم فقه به مباحث جالبی پرداخته است؛ مثلاً درباره موضوع «آمین» در پایان سوره حمد بحث کرده که موضوعی اختلافی است و برخی فقهای سنی معتقدند «آمین» بعد از سوره حمد گفته شود اما ما این را بدعت می‌دانیم. قاضی بحث فقهی جامعی را در این باب انجام می‌دهد. یا درباره اینکه حکم حد پس از توبه چگونه است. به مباحث اصولی مثل حجیت اجماع پرداخته است. مباحث علوم قرآنی مثل نسخ، متشابهات در قرآن، حکمت آنها،‌ علم تأویل قرآن، فرق تفسیر و تأویل را در کتاب خود مطرح کرده است.

عمده مباحث قاضی نورالله شوشتری در این کتاب، مباحث کلامی است. به طور مثال درباره حشر جسمانی یا روحانی بحث کرده است. در پایان این بحث و پس از نقل سخنان علما و فلاسفه، اثبات می‌کند که حشر به استناد قرآن جسمانی است. درباره چگونگی جاودانگی بدن‌ها در بهشت بحث می‌کند. بحث از اینکه امامت از اصول دین است یا فروع دین، عصمت انبیا، حسن و قبح عقلی، لقاء و رؤیت خداوند و ... را هم مطرح می‌کند و با ادله عقلی درباره آن بحث و همچنین فرق بین شرک و کفر، چگونگی حیات شهید، رجعت، مهدویت و علم الهی را به تفصیل بررسی می‌کند.

«کشف القناع» مجموعه تفسیر کامل قرآن نیست. کتاب ایشان به فراخور شخصیت قاضی، کتاب ارزشمندی برای اهل علم و خصوصاً برای قرآن‌پژوهان قابل استفاده است. کتاب به زبان عربی است که ممکن است برای برخی مطالعه آن مشکل باشد.

یک موضوع دیگر در این کتاب این است که چون به نقد اشاعره و معتزله پرداخته است، می‌طلبد که افراد اطلاعات خوبی درباره این گروه‌ها داشته باشند.

قاضی نورالله برای این کتاب، بیش از 223 منبع مهم و دست اول را بررسی کرده است که برخی تاریخی، تفسیری، حدیثی و رجالی هستند. برخی از این منابع گاهی در دسترسی ما نیست؛ مثلاً ایشان کتابی به نام «صحیفه الحقائق» را به سید مرتضی نسبت می‌دهد که ما در آثار او ندیدیم.

عدم تعصب و عقل‌گرایی در این کتاب بسیار مشهود است و این موضوع امتیاز خاصی به این اثر می‌دهد.

ولایت‌محوری؛ ویژگی‌ برجسته قاضی نورالله

همچنین حجت‌الاسلام والمسلمین محمدجواد محمودی دیگر محقق این کتاب در معرفی این اثر و مؤلف آن گفت: قاضی نورالله شوشتری شخصیت برجسته‌ای است که در ابتدای عصر صفوی در قرن دهم از ایران هجرت کرد. او در شوشتر متولد و بعد برای تحصیلات عازم مشهد مقدس شد. او احساس کرد در محیط هند که محیط بازتری است و تحت سلطنت تیموریان هند (گورکانیان) بود، بهتر می‌تواند به تشیع خدمت کند. ایشان 23 سال در هند خدمت کرد. مرحوم نورالله شوشتری وقتی وارد هند می‌شود از طرف حاکم وقت هند (اکبرشاه گورکانی) برای منصب قضاوت انتخاب می‌شود و این نشان دهنده شخصیت برجسته علمی اوست. 155 کتاب برای ایشان یاد شده که اکثر آنها موجود است. آثار ایشان تنوع بالایی دارد.

ولایت‌محوری یکی از ویژگی‌های برجسته قاضی نورالله است که در پایان، جان خود را در همین راه از دست می‌دهد. ویژگی دوم شهید، تخصص‌های متنوع ایشان است که با مراجعه به کتاب‌های ایشان 15 تخصص و عنوان را می‌بینیم. مهم‌ترین تخصص ایشان علم کلام بود. دیگر ویژگی قاضی نورالله در کنار اخلاص، پرکاری است. او به قضاوت مشغول است، تدریس می‌کند و آثار علمی فراوانی دارد. وی در علم کلام، علم رجال، تفسیر، ادبیات،‌ فقه، اصول فقه، منطق، هیئت، طب، هندسه و ریاضیات تخصص دارد و در این زمینه صاحب اثر است.

آثار قرآنی قاضی نورالله دو دسته هستند؛ یک دسته آثار تفسیری مستقل است؛ یعنی یک آیه از قرآن را تفسیر کرده است؛ مثل آیه 40 سوره توبه که به «آیه غار» معروف است. او 16 اشکال بر استدلال به این آیه در اثبات بافضیلت‌تر بودن فردی که با پیغمبر بوده(ابوبکر)، آورده است. او همچنین آیه 125 سوره انعام که معروف به آیه شرح صدر است و آیه 16 سوره آل‌عمران که به آیه شهادت معروف است را تفسیر کرده است.

دسته دوم آثار تفسیری قاضی، حواشی او بر کتاب‌ها است. یعنی اشکالات و تأییدهای خود را بر متونی که در آن زمان متداول بود را می‌نوشت. 

در آن زمان کتابی که از اهل سنت بسیار رواج داشت و بیشترین حاشیه‌ها را در طول تاریخ داشت و به دلیل متقن و مختصر بودن، توجه علما را به خود جلب کرده بود، کتابی به نام تفسیر بیضاوی است که قاضی بر آن حاشیه زده است. البته حاشیه‌های ایشان کامل نیست اما همین مقدار هم بسیار ارزنده است. 4 جلد از این مجموعه، حواشی قاضی بر تفسیر بیضاوی است. همچنین 2 رساله قرآنی قاضی نیز منتشر شد که یکی تفسیر آیه غار و دیگری تفسیر آیه عدل و توحید به نام «مونس‌الوحید فی تفسیر آیه العدل و التوحید» است و همین‌طور حاشیه‌ای بر شرح یکی از علما بر تفسیر بیضاوی. امتیاز کار مرحوم قاضی نورالله در این رساله که بسیار مختصر است و در برخی نسخه‌ها 14 صفحه است این است که خیلی عالمانه کار کردند. او در این کار از 223 منبع استفاده کرده که عمده آنها آثار اهل سنت است.