ویژگی‌های کتاب «بیان و تبیان در علوم قرآن»/اثری علمی و به دور از پیچیدگی

حجت‌الاسلام‌والمسلمین سیدمحمدرضا شفیعی، مدرس حوزه علمیه در گفت‌وگو با ایکنا از خوزستان درباره ویژگی‌های کتاب «بیان و تبیان در علوم قرآن» نوشته آیت‌الله سیدعلی شفیعی، با بیان اینکه این اثر دارای ویژگی‌های خاصی است که برای گروه‌های قرآن‌پژوه قابل استفاده است، اظهار کرد: همانطور که می‌دانید در حوزه علوم قرآن و تفسیر از گذشته تاکنون کتاب‌های متعددی توسط علمای شیعه و اهل سنت نوشته شده است؛ مخصوصاً در بخش علوم قرآن.

وی توضیح داد: علوم قرآنی است یک سری مطالعات خاص در مورد اعجاز قرآن، علوم خاص قرآنی مثل نزول تدریجی و دفعی قرآن، عدم تحریف قرآن، مسأله ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه، عام و خاص قرآن و یک‌سری بحث‌های اختصاصی مثل حروف مقطعه قرآن، شأن نزول آیات و بحث‌های دیگری که از سابق مورد توجه علما، مفسران و قرآن پژوهان بوده است. 

این مدرس حوزه علمیه اظهار کرد: اگر بخواهیم به چند اثر برجسته از گذشته تا به حال اشاره‌ای داشته باشیم، در میان شیعه یکی از این آثار کتاب «تبیان» مرحوم شیخ طوسی است؛ تبیان گرچه کتاب تفسیری است؛ اما مباحث علوم قرآنی را هم در کنار تفسیر به طور مفصل مطرح کرده است یا «مجمع البیان» از مرحوم طبرسی که مباحث علوم قرآنی تا حدود زیادی در این کتاب بیان شده است. در قرون اخیر هم می‌توانیم تفسیر «المیزان» مرحوم علامه طباطبایی را نام ببریم که مباحث علوم قرآنی را ضمن تفسیر خود مطرح کرده‌اند و تفسیر البیان از مرحوم آیت الله خویی که رویکرد اصلی آن تقسیر است اما مباحث تخصصی را در زمینه علوم قرآنی مطرح کرده است.

شفیعی ادامه داد: اما کتابی که به صورت خاص علوم قرآنی را مطرح کرده باشد کتاب «التمهید» مرحوم آیت الله معرفت است که کاملاً بحث‌های تخصصی علوم قرآن را مطرح کرده است. ما در مذهب شیعه این چند منبع مهم را داریم. در مذهب اهل سنت کتاب‌های مفصلی در تفسیر و علوم قرآن داریم. برجسته‌ترین آن هم کتاب «الاتقان فی علوم القرآن» سیوطی است که در این حوزه معروف و منبع است. در کنار آن منابع دیگری هم داریم ولی آن چیزی که مهم است این است که کتاب‌هایی که نام بردیم کتابهای منبعی هستند که مطالب را به صورت مفصل و تخصصی مطرح کرده‌اند و شاید کسانی که قرآن پژوه و متخصص نباشند از تخصص و گستردگی مباحث دچار مشکل شوند.

وی تصریح کرد: از آن طرف، کتاب‌هایی هم داریم که ابتدایی و پیش پا افتاده و از نظر علمی در سطح پایین‌تری هستند. کسی که بخواهد به یک اثر فارسی (چون آثار منبع در زمینه علوم قرآن به زبان عربی هستند)، مراجعه کند که خیلی تخصصی و مشکل نباشد و  در عین حال علمی نیز باشد، این کتاب مناسب است. اگر به کتاب «بیان و تبیان» مراجعه کنید متوجه می‌شوید در این کتاب از یک طرف حالت تخصصی بودن بحث‌ها حفظ شده است و از طرف دیگر با زبان قابل فهم نوشته شده و کسانی که آگاهی‌های اولیه را داشته باشند، آن را به خوبی متوجه می‌شوند.

ساماندهی مباحث علوم قرآنی و نقد و بررسی آنها

این کارشناس علوم قرآن بیان کرد: خلاصه آثار علما با حفظ تخصصی بودن مطالب و به دور از پیچیدگی در این کتاب وجود دارد. نویسنده از بیش از ۶۰ منبع از تفاسیر، روایات، کتب تاریخی، لغت و علوم قرآنی استفاده کرده است. کتاب «بیان و تبیان در علوم قرآن» کتاب کاملاً قابل استفاده و گسترده‌ای است. نکته دیگر درباره کتاب «بیان و تبیان» این است که کتاب فقط نقل مطلب نکرده است؛ بلکه مطالب مهم کتاب‌های دیگر را بیان، ساماندهی و مورد نقد و استدلال قرار داده است. مثلاً مطالبی که علمای برجسته این حوزه مثل علامه طباطبایی و آیت الله خویی بیان کرده‌اند بیان شده و مورد نقد و استدلال قرار گرفته و چه بسا رد و در جاهای تایید شده است. بنابراین مولف اختیار نظر کرده و کتاب حالت اجتهادی هم دارد. این موضوع اهمیت کتاب را بالا می‌برد و آن را در حد یک مرجع بالا می‌برد.

نکته دیگر درباره کتاب «بیان و تبیان» این است که کتاب فقط نقل مطلب نکرده است؛ بلکه مطالب مهم کتاب‌های دیگر را بیان، ساماندهی و مورد نقد و استدلال قرار داده است. مثلاً مطالبی که علمای برجسته این حوزه مثل علامه طباطبایی و آیت الله خویی بیان کرده‌اند بیان شده و مورد نقد و استدلال قرار گرفته و چه بسا رد و در جاهای تایید شده است. بنابراین مولف اختیار نظر کرده و کتاب حالت اجتهادی هم دارد. این موضوع اهمیت کتاب را بالا می‌برد و آن را در حد یک مرجع بالا می‌برد.

شفیعی افزود: نکته دیگر درباره کتاب «بیان و تبیان» این است که کتاب فقط نقل مطلب نکرده است؛ بلکه مطالب مهم کتاب‌های دیگر را بیان، ساماندهی و مورد نقد و استدلال قرار داده است. مثلاً مطالبی که علمای برجسته این حوزه مثل علامه طباطبایی و آیت الله خویی بیان کرده‌اند بیان شده و مورد نقد و استدلال قرار گرفته و چه بسا رد و در جاهای تایید شده است. بنابراین مولف اختیار نظر کرده و کتاب حالت اجتهادی هم دارد. این موضوع اهمیت کتاب را بالا می‌برد و آن را در حد یک مرجع بالا می‌برد.

اعجاز قرآن در حقایق و معارف 

این مدرس حوزه علمیه در ادامه گفت: در کتاب «بیان و تبیان» مطلبی درباره رسالت و اهمیت قرآن بیان شده است. در این بخش مولف اظهار می‌کند که نباید به قداست قرآن و تیمن و تبرک به آن اکتفا کنیم؛ بلکه قرآن کتابی دارای دارای محتوای بالا و برای زندگی در ابعاد مختلف است و این از موارد اعجاز بودن قرآن است. آنچه از اعجاز قرآن تصور می‌کنیم معمولا درباره فصاحت و بلاغت آن است؛ در حالی که این کتاب موارد مختلفی از اعجاز قرآن را بیان کرده است که منحصر به فصاحت و بلاغت نیست. این موارد اعجاز شامل حقایق و معارف فوق بشری قرآن است.

وی گفت: همه آنچه در کتاب‌های مفصل علوم قرآنی لازم بوده در این کتاب بیان شده در حالی که کتاب یک جلدی است. اهم مطالب علما خلاصه و عصاره آنها بدون اینکه مطالب اصلی حذف شود بیان شده پیرایش شده و به صورت یک کتاب قابل استفاده در آمده است. کتاب برای همه اقشار قابل استفاده است؛ چه آنهایی که به صورت تخصصی علوم قرآنی را دنبال می‌کنند و چه آنهایی که می‌خواهند اطلاعاتی از علوم قرآن کسب کنند.

شفیعی با بیان اینکه این اثر بدون مبالغه بین کتاب‌های موجود در زمینه علوم قرآنی از بهترین کتاب‌ها و قابل معرفی و استفاده است، گفت: پیشنهاد می‌شود کسانی که تخصصی این حوزه را دنبال می‌کنند خود را از مطالعه این کتاب بی نیاز ندانند.

وی با بیان اینکه علاوه بر افراد که تخصصی علوم قرآنی را دنبال می‌کنند، این کتاب برای افراد دیگر هم می‌تواند جذاب باشد، افزود: یکی از بحث‌های جذاب کتاب، حروف مقطعه قرآن است. این بحث از گذشته ها مطرح بوده که فلسفه و معنای این حروف چیست. در این کتاب حدود ۱۵ نظر از دانشمندان گذشته تا به حال بیان شده و مولف برخی از آنها را رد کرده است. سوره های مکی و مدنی، تفاوت آن ها و شیوه تشخیص آنها، بحث سوره حمد که آیا در مکه نازل شده است یا در مدینه و یا دو بار نازل شده است؟ این مباحث در این کتاب دقیق و همراه با استدلال و تفصیل مطرح شده است.

دانشجویان علوم قرآنی حتماً این کتاب را بخوانند

شفیعی با تأکید بر اینکه دانشجویان علوم قرآنی حتماً این کتاب را بخوانند، گفت: در بخش‌هایی از کتاب در باب اهمیت قرآن از تمام چهارده معصوم روایت درباره اهمیت قرآن نقل شده است و این نکات جالب توجه کتاب است. یک نکته دیگر در این کتاب در بحث قصص قرآن است. مؤلف مباحثی را مطرح کرده و قصص قرآن را تقسیم‌بندی کرده‌اند. برخی قصص قرآن، قطعی و واقعی هستند؛ مثل داستان‌های انبیا. ایشان «احتمال» داده‌اند برخی از قصه‌های قرآن از باب تمثیل و سمبلیک باشد و این موضوع را به عنوان یک احتمال مطرح کرد‌ه‌اند؛ به این معنا که قابل بررسی است؛ از جمله قصه آفرینش حضرت آدم(ع)، گفتگو با فرشتگان، سجده آنها و تخلف شیطان که برخی مفسران احتمال داده‌اند الزاماً این ماجرا با این جزئیات واقع نشده است و ممکن است بیان واقعیات به زبان تمثیل باشد.