معرفی «رسالة فی تواریخ‌النبی و الآل» شیخ شوشتری/ مروری بر فصل امام حسن مجتبی(ع)

به گزارش ایکنا از خوزستان، متن زیر یادداشتی از حجت‌الاسلام‌ والمسلمین امرالله شجاعی‌راد، محقق تاریخ اسلام، در معرفی «رسالة فی تواریخ النبی و الآل» یکی از آثار کمتر شناخته شده علامه شیخ محمدتقی شوشتری است. این رساله ارزشمند به کتاب قاموس الرجال شیخ پیوست شده و متن زیر به ویژگی‌های این رساله می‌پردازد و نگاهی اجمالی به بخش مرتبط با معرفی امام حسن مجتبی(ع) دارد.

مولف این رساله علامه و محقق پرتلاش و رجالی بزرگ شیعه مرحوم حاج شیخ محمدتقی شوشتری(۱۳۲۰ - ۱۴۱۶ ق) است که آثار بسیاری همچون «قاموس الرجال»، «قضاء امیرالمومنین علی بن ابی‌طالب»، «بهج‌الصباغه فی شرح نهج البلاغه»، «الاخبار الدخیله» از او بر جای مانده است.

علامه شوشتری در ۲۹ اردیبهشت ۱۳۷۴ برابر با ۱۹ ذی‌الحجه ۱۴۱۶ درگذشت و در شوشتر در کنار بقعه سید محمد گلابی به خاک سپرده شد. مشهورترین اثر ایشان کتاب «قاموس الرجال» است. او این کتاب را در نقد «تنقیح المقال» نوشته و در آن اشتباهات و ایرادات کتاب علامه مامقانی را برطرف کرده است.

علامه شوشتری(ره) در انتهای کتاب گران‌سنگ رجالی‌اش «قاموس الرجال» (جلد دوازدهم) رساله مختصر و بدیعی به نام «رسالة فی تواریخ النبی و الآل» دارد. به دلیل اهمیت و ابتکاری بودن این رساله‏، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم در سال ۱۴۲۳ قمری آن را به صورت جداگانه در ۱۲۴ صفحه به چاپ رساند.

در این رساله که تبویب بدیعی دارد گاه به مطالب و نکات تاریخی و روایی برمی‌خوریم که در سایر منابع کمتر دیده می‌شود. فهرست فصول این رساله عبارت‌اند از :

فصل فی مواليدهم عليهم السلام

فصل فی وفياتهم عليهم السلام

فصل فی مولدهم و مدفنهم عليهم السلام

فصل في امهاتهم عليهم السلام

فصل فی أزواجهم عليهم السلام

فصل فی أولادهم عليهم السلام

فصل فی ممدوحي أولادهم عليهم السلام و لو بالواسطة

فصل فی من ورد فيه قدح من ولدهم عليهم السلام

فصل فی مكارم أخلاقهم و علوّ مقامهم عليهم السلام

برخی از ویژگی‌های رسالة فی تواریخ النبی و الآل

این اثر با وجود مختصر بودن دارای ویژگی‌های مفید بسیار زیادی در حوزه تاریخی و روایی است که به برخی از این ویژگی‌ها اشاره می‌کنیم:

۱- استفاده از منابع تاریخی و روایی عامه و توجه به نظر آنان با ذکر منبع

۲- تتبع اقوال مختلف در مباحث مطروحه که این امر در کتب دیگر کمتر دیده می‌شود. این ویژگی از نقاط قوت کتاب محسوب می‌شود.

۳- اشارات فراوان به تحریفات لفظی و نسخه‌بدلهای روایات که تاثیر زیادی در تصحیح برداشت از متون دارد (رجوع شود به: ص ۱۱ ؛ ۱۷ ؛ ۲۲؛ ۳۳ ؛ ۸۹).

۴- تقویم و سنجش خبرهای تاریخی که با سیره عمومی اهل‌بیت عصمت و طهارت(ع) منافات دارند(رجوع شود به :ص ۳۷).

۵- توجه به ارسال روایات و اینکه اغلب آنها با هم تضاد و تناقض و اختلاف دارند(رجوع شود به: ص ۳۹).

۶- اجتهاد مستند در ذیل اقوال مختلف و اعلام موضع کردن در مسئله. البته در بعضی مباحث مثل «وجود فرزند برای حضرت حجت(ع)» فقط به ذکر اقوال بسنده کرده و از اظهار نظر خودداری کرده است (رجوع شود به ص ۸۹ - ۹۱).

۷- آزادی اندیشه در بیان نظریه و رویارویی شجاعانه با نظر بزرگان و مشایخ رجالی و رد آنها.

۸- ذکر تنبیهات مختلف در مباحث در باب اسامی اهل‌بیت(ع) (رجوع شود به: ص ۴۷ - ۴۸ ؛ ۵۲).

۹- اشاره ابتکاری به ریزش‌ها و رویش‌های فرزندان امامان. ایشان در فصل ششم کتاب با ذکر دو زیر مجموعه؛ فرزندان ائمه اطهار(ع) را با دو عنوان (ممدوحین) و (کسانی که قدحی در آنان وارد شده)؛ براساس منابع روایی مطرح کرده است که از این جهت کار بدیع و جالبی است و به واقع چنین نگاه و تقسیم بندی‏، نگاه تازه و ابتکاری در موضوع خود است.

۱۰- ایشان در این رساله تنها به ذکر موالید و وفیات و مراقد پیامبر(ص) و امامان شیعه اکتفا نکرده است، بلکه بررسی گسترده‌ای درباره مادران و همسران و فرزندان آنان بر اساس مدارک و مستندات تاریخی و روایی انجام داده است که از این جهت  هم رساله‌ای جامع در موضوع خود است. 

۱۱- در پایان کتاب هم با ذکر عنوان بدیعی با موضوع «مکارم اخلاقی امامان» به جمع‌آوری سجایای بارز اخلاقی ائمه معصومین(ع) در برخورد با افراد معاند و مخالف پرداخته است که این ابتکار نیز حاوی نکات ارزشمندی برای دوستداران موضوعات اخلاقی و تاریخی است.

برخی از آرا و نظریات علامه شوشتری در رسالة فی تواریخ النبی و الآل

همانطور که بیان شد از ویژگی‌های مهم این رساله تتبع قوی و دیگر ذکر اقوال مختلف و در نهایت ابراز نظریه در مسائل مورد بحث است که در اینجا به برخی از آرا و نظریات این محقق صاحب نظر و توانا اشاره می‌کنیم:

۱- اعتقاد به استحباب روزه موالید همه ائمه اطهار به دلیل عموم روایات باب شکر که شامل شکر وجود آنان نیز می‌شود که البته بخصوص استحباب روزه روز ولادت پیامبر اکرم(ص) و امام حسین (ع) را مروی می‌داند(رجوع شود به: ص ۲۴ - ۲۵).

۲- نقد و رد قصه جزیره خضراء (رجوع شود به: ص ۸۹).

۳- ایشان محل دفن فاطمه زهرا (س) را بقیع نمی‌داند و با تحقیق و مفصل رد می‌کند. وی اشاره به دو قول دفن در خانه حضرت و روضه در مسجدالنبی دارد(رجوع شود به : ص ۵۰ - ۵۱)

۴- ایشان در تحقیقی گسترده روز اربعین را طبق نظر مشهور همان اربعین اول و در سال شصت و یک هجری می‌داند و نظر سید بن طاووس را در این‌باره نمی‌پذیرد و همچنین بسیاری از روایات وارد شده در باب مدت اقامت اهل‌بیت(ع) را در شام مقطوعه و مرسله و اکثر آنها را دارای تضاد و تناقض و اختلاف می‌داند(رجوع شود به: ص ۳۶ - ۳۹).

۵- ایشان در بحث درباره مادر امام سجاد(ع) با بیان نظرات مختلف در مساله، وی را دختر یزدجرد پادشاه ساسانی می‌شمارد و این قول را اصح و اشهر اقوال می‌داند(رجوع شود به: ص ۵۴ - ۵۵).

۶- ایشان امام سجاد(ع) را علی اصغر دانسته و علی اکبر را برادر ایشان که در کربلا به شهادت رسیده می‌داند( رجوع شود: ص ۱۳).

۷- در باب نرجس خاتون مادر امام زمان(ع) دو قول وجود دارد؛ یکی اینکه ایشان از کنیزان حکیمه خاتون بوده‌اند که حکیمه خاتون وی را به امام حسن عسکری(ع) تقدیم کرده است و دیگر اینکه ایشان از اسیران رومی بوده که امام هادی (ع) وی را خریده و به امام عسکری تقدیم کرده است. علامه شوشتری با توجه به مستندات تاریخی و روایی نظر اول را صحیح‌تر می‌داند. (رجوع شود به: ص ۶۲ - ۶۳).

۸- علامه شوشتری در باب مقتل امام حسین(ع)، روایات ابومخنف را گسترده‌ترین و متین‌ترین نقل‌ها از حیث متن و سند می‌داند که غالباً با یک واسطه از شاهدان عینی حادثه کربلا مثل ضحاک مشرقی و عقبة بن سمعان و مولی عبدالرحمن انصاری و حمید بن مسلم و کثیر شعبی نقل شده است(رجوع شود به: ص ۳۸).

۹- ایشان ولادت امام جواد که ابن عیاش آن را دهم رجب نقل کرده است و مستند به دعایی در این ماه شمرده، قول متفرد و شاذی(مخالف نظر مشهور علما) شمرده و آن را قبول نمی‌کند و روایات ابن عیاش را در آخر عمرش ضعیف و دچار خلط می‌داند و معتقد است که متن دعا تحریف شده و مراد از محمد بن علی در متن دعا، امام باقر(ع) است نه امام جواد(ع).(رجوع شود به: ص ۱۷ - ۱۸).

بررسی و توضیحات تکمیلی در باب اثر رسالة تواریخ النبی و الآل

۱- از آنجا که این اثر در ذیل کتاب گران‌سنگ و دائره‌المعارفی قاموس الرجال آمده است بایسته است که با تحقیق و استناد به کتاب قاموس به معرفی بعضی از افراد ذکر شده در این رساله کوچک به ویژه اولاد ائمه اطهار(ع) انجام گرفته و مجملات آن مفصلا ذکر شود.
 
۲- از جمله موضوعات بدیع این کتاب توجه به ریزش‌ها در باب فرزندان اهل‌بیت(ع) است که از این جهت بسیار بکر و تازه است. البته ذکر این نکته ضروری است که درباره بعضی از این قدح‌ها مثل قدح و گزارشی که در صفحه ۱۳۳ درباره موسی مبرقع آمده است مناقشه جدی هست و توسط برخی محققان این گزارش‌ها تضعیف شده است. (رجوع شود به: بدر مشعشع، ص 31، اضواء علی حياه موسی مبرقع، ص 139- 140، سبز پوشان؛ نگاهی به امامزادگان مدفون در قم، احمد محیطی اردکانی ؛ ص ۸۷ - ۹۲).

۳- علامه شوشتری در مقدمه کتاب اشاره‌ای به کتاب‌شناسی موضوع (تواریخ النبی) می‌کند و به پنج کتاب از کتب قدمای اصحاب را در باب(تواریخ النبی و موالید الائمه) اشاره می‌کند.

البته می‌توان موارد ذیل را هم اضافه کرد:

۱- تواریخ الائمه ابن ابی الثلج محمد بن احمد بن محمد البغدادی(اعیان الشیعة، ج ۳، ص ۱۴۶).

۲- تاریخ آل الرسول یا (الموالید) نصرین علی الجهضمی (۲۵۰ ق).(الذریعة، ج ۳، ص ۲۱۲).

۳- تواریخ الائمه احمد بن محمد بن فهد الحلی (الذریعة، ج۴، ص ۴۷۵ ).

۴- الدوحة المهدیه فی تواریخ الائمة شیخ حسین فتوحی (ادب الطف، ج ۷، ص ۱۲۲).

۵- الاوج الاخضر فی مناقب و موالید و تاریخ الائمه المعصومین الاثنی عشر ابوالقاسم علی بن محمد المرادی الکاتب (معجم ماکتب عن الرسول واهل البیت، ج ۹، ص ۳۱۳).

۶- التتمه فی تواریخ الائمة السید تاج الدین بن علی بن احمد الحسینی العاملی(موسوعة مولفی الامامیة، ج ۷، ص ۳۲۲ ).

۷- الدروس البهیه فی مجمل تواریخ النبی و احواله و تواریخ الائمه الاثنی عشر السید حسن بن محمد ابراهیم الحسینی اللواسانی الطهرانی ( الذریعة، ج ۸، ص ۱۴۴ ).

۸- لمعة الائمه فی تواریخ الائمه ؛ شیخ محمد السماوی ( الذریعة، ج ۲۲،ص ۲۲۰ ).

امام حسن مجتبی(ع) در رساله 

اما آنچه که علامه شوشتری در «رسالة فی تواریخ النبی و الآل» درباره امام حسن مجتبی علیه‌السلام آورده بدین قرار است: وی ولادت امام حسن مجتبی(ع) را به نقل از شیخ مفید در دو کتاب «ارشاد» و «مسارالشیعه» نیمه ماه رمضان و سال تولد را به نقل شیخ کلینی سال دوم و به نقل شیخ مفید سال سوم آورده است. همچنین در باب وفات امام مجتبی اقوال را این‌گونه نقل می‌کند که شیخ کلینی و نوبختی و طبری آن را در آخر ماه صفر و شیخ مفید در دو شب باقی مانده از ماه صفر دانسته‌اند و کفعمی و شهید اول وفات را هفتم صفر و ابن قتیبه در ربیع‌الاول دانسته‌اند.

علامه همچنین سال وفات امام حسن مجتبی(ع) را به نقل شیخ کلینی و دیگران سال ۴۹ هجری و به نقل مسعودی و شیخ مفید شیخ طوسی سال ۵۰ و برخی هم سال ۵۱ دانسته‌اند.

وی در باب ممدوحین از فرزندان بدون واسطه امام حسن(ع)، قاسم و ابوبکر و عبدالله(از شهدای کربلا) و حسین اثرم و ام عبدالله(فاطمه) مادر امام باقر (ع) را نام می‌برد و از ممدوحین از فرزندان با واسطه امام حسن(ع) این افراد را نام می‌برد:

۱- حسین بن علی بن حسن بن حسن بن حسن الجتبی (ع)، شهید فخ که چهار روایت در شأن وی ذکر می‌کند.

۲- جعفربن محمد بن جعفر بن الحسن بن جعفر بن الحسن المجتبی(ع)، از بزرگان علمای مورد اعتماد شیعه که شیخ نجاشی ‍وی را معرفی کرده است.

۳- عبدالعظیم بن عبدالله بن علی بن حسن بن زید بن حسن مجتبی (ع)، شاه عبدالعظیم حسنی مدفون در ری و صاحب کتاب خطب امیرالمومنین(ع). علامه روایت کامل الزیارات را درباره اینکه زیارتش معادل زیارت امام حسین (ع) است ذکر می‌کند.

علامه شوشتری در قسمت فرزندان امام حسن مجتبی(ع) که در روایات مذمتی درباره آنان وارد شده است به افراد ذیل اشاره دارد:

از فرزندان بدون واسطه:

۱- حسن مثنی

۲- زید بن حسن

از فرزندان با واسطه:

۳- حسن مثلث

۴- عبدالله بن حسن مثنی

۵- محمد بن عبدالله بن حسن

۶- حسن بن زید بن حسن

علامه شوشتری در پایان این رساله در فصل (مکارم اخلاق و علو مقام اهل بیت) این داستان را به نقل از مبرد و ابن عائشه نقل می‌کند:

روزى مردى از شام كه تحت تأثير تبليغات بنى اميه قرار گرفته بود، در كوچه‌هاى مدينه به حضرت رسيد و بدون تأمل، شروع به دشنام دادن و ناسزا گفتن به حضرت كرد. حضرت سكوت كرده، تا مرد خوب عقده‌هايش خالى شد، سپس بر او سلام کردند و لبخند زدند و فرمودند: «من فكر مى‌كنم تو در اين شهر غريب باشى و امر بر تو مشتبه شده. اگر منزل ندارى، منزل ما متعلق به تو است، اگر بدهكارى من قبول مى كنم كه بدهى تو را بدهم، اگر گرسنه‌اى تو را سير مى كنم». چنان حضرت با او برخورد كردند كه اصلا در فكرش خطور نمى‌کرد. چنان مجذوب شد كه گفت: يابن رسول الله اگر قبل از اين ملاقات به من مى‌گفتند، بدترين افراد زير اين آسمان كيست؟ تو را و پدرت را معرفى مى‌کردم، ولى الان به عنوان نيك‌ترين افراد معرفى مى‌كنم، او چنان شیفته اخلاق آن حضرت شد كه تا در مدينه بود، در منزل حضرت و سر سفره آن حضرت بود.