جایگاه نام و کلام امیرالمؤمنین(ع) در هنر خوشنویسی

رضا خانی‌پور، خوشنویس، نسخه‌پژوه و عضو هیئت علمی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران در گفت‌وگو با ایکنا از خوزستان، درباره جایگاه نام حضرت امیرالمؤمنین(ع) در هنر خوشنویسی گفت: سخن خود را با کلام حضرت آغاز می‌کنم: ایشان فرموده‌اند: «ثَمَرَةُ العِلمِ مَعرِفَةُ اللّه؛ نتیجه علم و دانش، شناخت خدای متعال است» و در حدیث دیگری فرمودند: «مَنْ أَصْلَحَ سَرِيرَتَهُ، أَصْلَحَ اللَّهُ عَلَانِيَتَهُ؛ وَمَنْ عَمِلَ لِدِينِهِ، كَفَاهُ اللَّهُ أَمْرَ دُنْيَاهُ؛ وَ مَنْ أَحْسَنَ فِيَما بَيْنَهُ وَ بَيْنَ اللَّهِ، أَحْسَنَ اللَّهُ مَا بَيْنَهُ وَ بَيْنَ النَّاسِ؛ کسی که ارتباط خود را با خداوند مستحکم کند، خداوند ارتباط آن فرد را با مردم اصلاح می‌کند. کسی که کار آخرت و دنیای دیگرش را اصلاح کند، خداوند متعال، کار این دنیا را برایش هموار می‌کند و کسی که درون خود را پاک کند، خداوند برونش را پاک می‌کند و جلوه می‌دهد».

وی ادامه داد: این قسمت آخر به نوعی در اصول دوازده‌گانه خوشنویسی وجود دارد که اگر کاتب تهذیب نفس داشته باشد به صفا و شأن خاصی می‌رسد. حتماً خوشنویسان و هنرمندانی که نام برخی از ایشان در ادامه ذکر می‎شود به واسطه عشق سرشار و تبعیت از ائمه معصومین(ع) هم به تهذیب نفس می‌پرداختند و هم در اثر آن ریاضت‌ها و کارها و عبودیتشان، هنرشان دارای صفا و شأنی بود که تهذیب نفس و خودسازی در آن آثار، تا امروز متجلی است و نوعی جذبه معنوی در آثارشان وجود دارد که شاید در دیگر آثار گذشته و حال یا کم وجود دارد یا وجود ندارد و این به دلیل ارتباط آنها با اهل بیت(ع) است.

این خوشنویس فوق ممتاز انجمن خوشنویسان ایران درباره کلمات حضرت امیرمؤمنان(ع) در این هنر گفت: اگر بخواهیم درباره این موضوع با شواهد آثار صحبت کنیم، کتاب‌ها باید در این‌ باره نوشته شود. اگر بخواهیم فقط فهرست کلمات حضرت امیرالمؤمنین(ع) را در خوشنویسی احصا کنیم، صدها صفحه کتاب‌شناسی می‌شود؛ یعنی اگر فقط ویژگی‌های کتاب‌شناختی این آثار را به اختصار آن هم نه به طور جامع و کامل بیان کنیم، صدها و بلکه هزاران صفحه فقط کتاب‌شناسی می‌شود.

استاد خانی‌پور ادامه داد: اگر بخواهیم از قرون اولیه، سده‌های دوم، سوم، چهارم به بعد، خطوط مختلفی که این کلمات نوشته شده است، بررسی کنیم، میلیون‌ها اثر هستند که می‌شود تک تک درباره آنها صحبت کرد که متعلق به چه دوره‌ای، از کدام هنرمند است و به چه خطوطی نوشته شده‌اند، اما، این گفت‌وگو به طور اختصار، اشاره‌ای به این موضوع است تا فتح بابی برای آینده شود.

عضو هیئت علمی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران توضیح داد: از قدیم‌الایام، یعنی قرون اولیه آثار در مورد کلمات حضرت امیرالمؤمنین(ع) بسیار فراوان و در عالی‌ترین مرتبه به لحاظ کیفی و کمی بر جای مانده است و این عشق به ولایت و جایگاه اهل بیت(ع) را می‌رساند که غیر از اینکه آیات و روایات در مورد امیرالمؤمنین(ع) نوشته شده یا خود نام مبارک ایشان، در قالب قطعات یا چلیپا کتابت شده، کلمات ایشان و اشعاری که در مورد حضرت سروده شده نیز در عالی‌ترین سطح نوشته شده‌اند. البته ممکن است همه آنها درجه یک نباشند، اما عشق شاعران و سخن‌سرایان و خوشنویسان را متجلی می‌کند که اینها دوست داشتند در عمر محدودشان، کلماتی از حضرت را به رشته تحریر دربیاورند.

این نسخه‌پژوه افزود: یکی از مهم‌ترین متونی که همه می‌شناسیم و سیدرضی رحمه الله علیه در قرن چهارم کلمات حضرت امیرالمؤمنین(ع) را گردآوری کرد، کتاب شریف نهج‌البلاغه است.‌ البته بسیاری از خطبه‌ها، نامه‌ها و کلمات قصار هم وجود دارد که خارج از نهج‌البلاغه است و اسناد آنها درست است، اما سیدرضی گزیده‌ای از کلمات حضرت امیرالمؤمنین(ع) را در نهج‌البلاغه گردآوری کرده است.

به گفته این خوشنویس، خطبه‌ها، نامه‌ها و کلمات قصار حضرت در نهج‌البلاغه توسط خوشنویسان زیادی به رشته تحریر در آمده است، همچنین کتاب غررالحکم که از آن هم به صور مختلف کتابت شده و در اختیار مخاطبین قرار گرفته است. شاید از 700 سال پیش نهج‌البلاغه در کتابخانه‌های مشهور ایران و جهان وجود داشت. در کتابخانه ملی ایران، آستان قدس رضوی، کتابخانه ملک، آیت‌الله العظمی مرعشی، دانشگاه تهران، سپهسالار و جاهای دیگر، آثاری از نهج‌البلاغه یا بخش‌هایی از آن وجود دارد.

وی ادامه داد: از دیگر متن‌هایی که به رشته تحریر در آمده فرمان‌نامه حضرت امیرالمؤمنین(ع) به مالک اشتر است که این هم به تفاریق نوشته شده و اگر جستجویی در کتاب‌شناسی‌های کتابخانه‌های مهم ایران و جهان به ویژه جهان اسلام داشته باشیم، چه چاپی، چه خطی و یا چاپ سنگی، می‌توانیم به تعداد زیادی از آنها دست پیدا کنیم. متن دیگر، کلمات گهربار حضرت در مناجات منظوم منسوب به حضرت امیرالمؤمنین(ع) که با «لَكَ الْحَمْدُ يَا ذَا الْجُودِ وَالْمَجْدِ وَالْعُلَىٰ‌» شروع می‌شود که از گذشته در قرون پیشین و اولیه از زمانی که خط نستعلیق در حدود قرن ۸ ابداع شد، در قرون بعد افرادی مثل میرعلی هروی، میرعماد حسنی سیفی قزوینی در زمان صفویه، میرزا غلام‌رضا اصفهانی در عهد قاجار، مناجات منظوم حضرت را به نستعلیق در عالی‌ترین سطح نوشتند.

عضو هیئت علمی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران گفت: اگر ما بخواهیم همه این موارد را بشماریم، تعداد زیاد می‌شود، اما مهم‌ترین و عالی‌ترین مواردی که می‌توان ذکر کرد، آثار استاد میرعلی هروی، میرعماد حسنی سیفی، میرزا غلامرضا اصفهانی و امثال این هنرمندان است که بعضی تا زمان معاصر  بی‌نظیر و بعضی کم نظیرند. در خط شکسته هم افرادی این مناجات منظوم را قلم زده‌اند، اما قوی‌ترین آثار در مناجات منظوم از استاد مجتبی ملک‌زاده است که دو بار آن را کتابت کرده است و از استادان معاصر که به نستعلیق همین مناجات را کتابت کرده‌اند، استاد امیرخانی و استاد سلحشور هستند که هر دو در قید حیات هستند.

این استاد دانشگاه افزود: همچنین مناجات نامه حضرت امیرالمؤمنین(ع) است که سلطان محمد خندان به خط نستعلیق کتابت کرده‌ و در سال ۹۲ فرهنگستان هنر با همکاری آستان قدس رضوی، کتابخانه و موزه ملی ملک آن را چاپ و منتشر کردند. همین مناجات توسط خانم فریبا مقصودی به خط نستعلیق در سال ۱۳۸۰ توسط بانک ملی چاپ شد و ایشان کتابت بسیار زیبایی انجام دادند.

وی خاطرنشان کرد: استاد رضا امینی که از شاگردان برجسته جناب استاد مجتبی ملک‌زاده است اخیراً کتابت مناجات منظوم را به پایان رسانده و به زودی در اسفندماه چاپ و منتشر می‌شود که این اثر به لحاظ هنری کم‌نظیر است.

استاد خانی‌پور گفت: نکته بعدی اینکه، قالب‌هایی که امروزه این آثار وجود دارند و از هفت و هشت قرن پیش بلکه بیشتر تا امروز این آثار موجود هستند، در قالب قطعه، کتابت، سیاه مشق، چلیپا، خط‌نقاشی، کتیبه، مرقع و سایر قالب‌ها است. از جهت اینکه چه خطوطی در این قالب‌ها نگارش یافته، از همان قرون اولیه اسلام خط کوفی، نسخ قدیم، اقلام سته یا خطوط شش گانه شامل نسخ، ثلث، محقق، توقیع، رقاع و ریحان مورد استفاده قرار گرفته و از قرون هفت و هشت به بعد خطوطی مثل نستعلیق، شکسته نستعلیق و تعلیق هم به آنها اضافه شده است که این سه خط را مختص ایرانی‌ها می‌دانند در صورتی که همان اقلام سته را هم ابن مقله بیضاوی شیرازی ابداع کرده و به جهان اسلام عرضه کرده است.

وی ادامه داد: استاد حمید عجمی، خطی به نام معلی به نام حضرت امیرالمؤمنین(ع) ابداع کرده‌اند و محور اصلی آثار اولیه که ایشان در نمایشگاهی عرضه کردند نام مبارک حضرت و کلمات ایشان بود. این خط در عالی‌ترین سطح به لحاظ مفردات و ترکیبات و محتوا قرار دارد.

عضو هیئت علمی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران گفت: از دیگر آثاری که به خطوط مختلف نگاشته شده می‌توانیم به مناجات شعبانیه، مناجات حضرت در مسجد کوفه(مولای یا مولای) و آیاتی از سور مختلف مثل سوره دهر یا هل اتی و یا اشعار شاعران بزرگ درباره حضرت امیرالمومنین(ع) اشاره کنیم که خوشنویسان مختلف آنها را کتابت کرده‌اند. یا عبارت «نادِ عَلیاً مَظهَرَالعَجائِب تَجِدهُ عَوَناً لَکَ فِی النَوّائِب لی اِلیَ اللهِ تَجِدْهُ عَوْنًا لَکَ فِی النَّوائِبِ کُلَّ هَمٍّ وَ غَمٍّ سَیَنْجَلِی ..»  که استادان گذشته، نستعلیق نویسان بی‌نظیر مثل میرعماد و افراد معاصر بیشتر آن را به شکل چلیپا نوشته‌اند. البته استاد ملک‌زاده همین عبارت را به خط شکسته نستعلیق در عالی‌ترین سطح کتابت کرده‌اند و اسناد امیرخانی و سایر استادان معاصر همه این عبارت را نوشته‌اند.

این خوشنویس گفت: با ذکر حدیث دیگری از امیرالمؤمنین(ع) این گفتار را به پایان می‌برم «مَن أرادَ مِنكُم أنْ يَعلَمَ كيفَ مَنزِلَتُهُ عِندَ اللّه ِ، فلْيَنظُرْ كيفَ مَنزِلَةُ اللّه ِ مِنهُ عِند الذُّنوبِ، كذلكَ تكونُ مَنزِلَتُهُ عِندَ اللّه ِ تباركَ و تعالى.» این حدیث بسیار عالی است که انسان رتبه خود را پیش خداوند محک بزند: هر کس می‌خواهد بداند منزلت و جایگاهش پیش خدا در چه رتبه‌ای است، پس بنگرد جایگاه خداوند پیش او در هنگام عرضه گناه نزد او چگونه است؛ این چنین است جایگاه بنده نزد خداوند تبارک و تعالی.

این هنرمند خوشنویس در پایان گفت: این موضوع نیازمند ساعت‌ها گفت‌وگو با حضور استادان پیشکسوت است و آنچه گذشت مروری کوتاه و فهرست‌وار به این موضوع است. 

در پایان تعدادی از آثار رضا خانی‌پور با موضوع امیرمؤمنان(ع) که در اختیار ایکنا قرار گرفته است تقدیم مخاطبان می‌شود: