بهره‌نبردن از معارف اسلامی در روان‌شناسی جفاست

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین مسعود آذربایجانی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 24 خردادماه در مراسم رونمایی از کتاب«روان شناسی اسلامی در سراسر جهان» که از سوی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی برگزار شد با بیان اینکه باید در حوزه روان‌شناسی اسلامی در عرصه بین‌المللی تلاش بیشتری داشته باشیم، گفت: باید با خودباوری بتوانیم هماهنگی و هم‌افزایی بیشتری در بین خودمان ایجاد کنیم تا تلاش‌های صورت گرفته علاوه بر برکاتی که در داخل دارد بتواند در عرصه بین‌المللی هم مورد بحث و اهتمام باشد.

آذربایجانی اضافه کرد: روان‌شناسی علم مطالعه پدیده‌های روانی است که هنجارها و بایسته‌های روانی را برای تامین سلامت و ارتقاء روان‌شناسی انسان در ابعاد فردی، خانوادگی و اجتماعی فراهم می‌کند و مراد ما از روان‌شناسی اسلامی هم علم مطالعه نفس و کارکرد‌های آن براساس مبانی اسلامی است تا با کشف قوانین مرتبط به تامین سلامتی روانی در راستای اهداف الهی بینجامد.  

بهره‌نبردن از معارف اسلامی در روان‌شناسی جفاست

عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه با اشاره به ضرورت و چرایی پرداختن به روان‌شناسی اسلامی، اظهار کرد: اولین مسئله، تاثیرات گسترده دین بر سلامت انسان است، همچنین اسلام به عنوان دین جامع دارای ظرفیت‌ها، آموزه‌ها و مفاهیم بسیار زیادی در روان‌شناسی است و جفاست اگر به این همه ظرفیت بی‌توجه باشیم.

آذربایجانی بیان کرد: همچنین معرفی و توجه به فعالیت‌های علمی در روان‌شناسی اسلامی افزون بر احساس هویت و خودباوری علمی در این حوزه زمینه‌های استفاده از آن را برای بهبود زندگی مردم و به ویژه دانشگاهیان فراهم می‌کند.

برخی دانشگاهیان آشنایی با روان‌شناسی اسلامی ندارند

وی افزود: متاسفانه عمده دلیل دوستان دانشگاهی ما که نسبت به مباحث روان‌شناسی اسلامی بی‌اهمیت هستند و یا مخالفت می‌کنند به خاطر ناآشنایی با فعالیت‌ها و اقدامات بسیار ارزشمندی است که در این سه دهه در ایران انجام شده است.

استاد حوزه و دانشگاه تصریح کرد: بازخوانی آثار روان‌شناسی اسلامی در ایران زمینه اصلاح و ارتقاء این حرکت را در آینده فراهم می‌کند همچنین معرفی علمی روان‌شناسی اسلامی به سایر کشورهای اسلامی و ایجاد زمینه برای همدلی و هم‌افزایی بیشتر از دیگر دلایل بر ضرورت پرداختن به چنین مباحثی است.

آذربایجانی گفت: در چند سفری که بنده به کشورهای اسلامی و غیراسلامی داشتم واقع علاقه‌مند بودند تا ببینند در ایران چه کارهایی شده و چقدر می‌توانند از آن استفاده کنند.

وی با اشاره به برخی فصول و عناوین کتاب، ادامه داد: مبانی علم‌شناسی روان‌شناسی اسلامی، مبانی انسان‌شناسی روان‌شناسی اسلامی، تاریخچه روان‌شناسی اسلامی در دو بخش پیشگامان و معاصرین، مراحل رشد روان‌شناسی اسلامی در دوره معاصر در 4 بخش تمهید، پالایش، مقایسه و تاسیس، بخش‌های محتوایی، نهادهای علمی فعال در روان‌شناسی اسلامی و محدودیت‌ها و چالش‌ها و چشم‌انداز آینده روان‌شناسی اسلامی از جمله مباحث کتاب هستند.

وی افزود: در بحث علم‌شناسی ذکر این نکته لازم است که دانش مبتنی بر شناخت موضوع، هدف و روش است، در بحث روان‌شناسی اسلامی الان چند نظریه شامل، روح، فطرت، عمل و قلب، رفتار و فرایندهای روانی، نفس و کارکردهای آن وجود دارد و در این مقاله تمام کارکردهایی که ما ذکر کرده‌ایم به منابع و نویسندگان ایرانیارجاع داده شده است.

روش‌های مورد استفاده در روان‌شناسی اسلامی

آذربایجانی با اشاره به هدف روان‌شناسی اسلامی بیان کرد: تبیین، توصیف و پیش‌بینی کنترل و یا تغییر رفتار و سلامت روان و زندگی خوب از مهمترین اهداف است. روش روان‌شناسی اسلامی هم نگاه تکثرگرا و بهره‌مند از روش‌های عقلی، نقلی، تجربه‌گرایی و شهودی است و تاکید بر روش تجربی در مرحله داوری است و روش معناشناسی هم در دو دهه اخیر بیشتر مورد توجه قرار گرفته است.

آذربایجانی با بیان اینکه مباحث کلینی در کافی با عنون عقل و جهل، ایمان و کفر، معیشت و تجمل و ...نمونه‌هایی از مباحثی است که می‌تواند در مباحث روان‌شناسی اسلامی مورد توجه قرار بگیرد، تصریح کرد: شیخ صدوق در چند اثر خود مباحث جاذبه میان فردی را که در روان‌شناسی اجتماعی مطرح است، بیان کرده است. سیدرضی در نهج‌البلاغه و شیخ طوسی در مصباح المتهجد، ابن طاووس در کشف المحجه و فلاسفه‌ای مانند ابن سینا، فخررازی و آثار مولوی به خصوص مثنوی و آثار ابن عربی در فتوحات مباحثی در زمینه روان‌شناسی مطرح کرده‎اند همچنین عالمان اخلاق مانند مسکویه، غزالی و ... هم مباحثی از این دست مطرح کرده‌اند؛ مجوسی اهوازی، زکریای رازی هم مباحثی در این زمینه دارند و به عنوان پیشگامان روان‌شناسی اسلامی هستند.

کم توجهی غربیان به روان‌شناسی اسلامی

وی اضافه کرد: البته آثار ایرانیان از قرن ششم تا 13 قمری کمتر مورد توجه غربیان قرار گرفته است ولی اینها هم تراث قابل توجهی است که نمونه‌های آن شیخ اشراق، ملاصدرا، فیض کاشانی، عبدالرزاق لاهیجی، نراقیون و ... است. آراء روان‌شناسی آنها مانند مدل شناخت عاطفه انسان، حقیقت عشق و عقل، هرم مراتب روحی کمال و سعادت انسان در اخلاق ناصری، مباحث کمال نفس و ارتباط نفس و بدن، نگاه تحولی به انسان در آثار ملاصدرا  و... مطرح شده که صرفا در حدود سه هزار مقاله به ملاصدرا ارجاع شده است. همچنین نظریه شناختی فیض کاشانی، نظریه فضیلت و روان‌شناسی مثبت در آثار نراقی از جمله این آراء است.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه با اشاره به وضعیت روان‌شناسی اسلامی از قرن 20 به بعد، گفت: این دوره شامل یک دوره تمهید از سال 1910 تا سال 1950 است که شاهد ترجمه و تببین آراء اندیشمندان مسلمان هستیم مثلا حجتی در کتاب خود روان‌شناسی ابن سینا با عنوان علم‌النفس را مطرح کرده است. دوره دیگر پالایش و موج اول تاسیس از 1950 تا 1980 است و به نقد دیدگاه‌های روان‌شناسی معاصر می‌پردازد و روان‌شناسی اسلامی از این زمان به بعد پایه‌ریزی اولیه می‌شود.

وی افزود: رویکرد مقایسه‌ای از 1980 تا 2010 رخ داد و در این دوره روان‌شناسی معاصر و اسلامی با هم مقایسه شدند که حدود 90 کتاب با این رویکرد را شاهد هستیم و بیشترین آثار تولیدی در این عرصه بوده است.

موج دوم تاسیس روان‌شناسی اسلامی

آذربایجانی با بیان اینکه موج دوم تاسیس روان‌شناسی اسلامی تقریبا از 2010 آغاز می‌شود، اظهار کرد: در این دوره طراحی ابزار  سنجش و مقیاس‌های اسلامی به اوج می‌رسد و مدل‌های درمانی فردی و خانوادگی در مقالات و رساله‌ها رشد می‌یابند. همچنین کسانی مانند آقایان غروی، فرقانی، شجاعی، کج باف، کلانتری و ... به مباحث اساسی روان‌شناسی اسلامی پرداخته‌اند و در بخش شخصیت هم آقایان بشیری، شجاعی، دهلوی، شریفی نیا، احمدی و در بخش روان‌سنجی هم باز آقایان خدایاری فرد، کاویانی، حسینخانی و ... نقش داشته‌اند.

آذربایجانی با بیان اینکه روان‌شناسی اسلامی به پختگی و بلوغ رسیده است و به همین دلیل در قالب برنامه‌های آموزشی ارائه می‌شود، گفت: روان‌شناسی اسلامی مثبت‌گرا، اسلام و روان‌شناسی اجتماعی، روان‌شناسی شخصیت، روان‌شناسی دین، مشاوره اسلامی در سطوح سه و چهار، قرآن و علوم با گرایش روان‌شناسی و روان‌شناسی اسلامی که در سایت وزارت علوم در مقطع ارشد انجام می‌شود از جمله مباحث آموزشی است ضمن اینکه دوره‌ها و کارگاه‌های روان‌شناسی اسلامی هم در موارد متعدد برگزار شده و می‌شود. 

آذربایجانی با اشاره به نهادهای علمی فعال در این عرصه هم اظهار کرد: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه حدود 50 کتاب منتشر کرده و یک مجله دارد، همچنین مراکز مشاوره روان‌شناسی در برخی نقاط ایجاد کرده است؛ گروه روان‌شناسی مؤسسه امام خمینی 721 فارغ‌التحصیل غیر از ارشد و دکتری دارد؛ 20 کتاب و یک مجله دارند، دانشگاه قرآن و حدیث هم 24 کتاب و یک مجله، المصطفی و دفتر تبلیغات اسلامی هم در این زمینه فعالیت دارند ضمن اینکه انجمن علمی روان‌شناسی اسلامی در بدنه حوزه ایجاد شده است.

استاد حوزه و دانشگاه با اشاره به چالش‌ها و محدودیت‌های روان‌شناسی اسلامی، اضافه کرد: هنوز برخی از کارهای ما از جهت روش‌شناسی اعتبار و نصاب لازم را ندارد و همین سبب می‌شود تا بر ما خرده بگیرند؛ عدم توجه به پارادایم‌ها و اینکه مباحث ما در چه پارادایمی اعم از پوزیتیویستی، تفسیری، اجتهادی و ... باید تبیین شود. استفاده گسترده از روان‌شناسی سکولار در ایران و محدودیت در روان‌شناسی اسلامی هم از چالش‌های این عرصه است.

گستردگی روان‌شناسی سکولار در جامعه

وی تاکید کرد: 80 سال است که روان‌شناسی سکولار در ایران با گستردگی زیاد در حال انجام است و در همه مراکز آموزشی دانشگاهی یعنی حدود 84 درصد مراکز وجود دارد ولی روان‌شناسی اسلامی حدود 17 سال است که در 16 درصد مراکز علمی در حال انجام است.

آذربایجانی گفت: با این رویکرد نمی‌توان توقع داشت که دیدگاه‌های توحیدی و اسلامی در سطح روان‌شناسی نضج بگیرد، همچنین با کمبود منبع، سرفصل و استاد آموزشی در این زمینه مواجه هستیم. رشته روان‌شناسی اسلامی نزدیک به دو سال است که در وزارت علوم ایجاد شده ولی نیاز به کلاس، متون، منابع، استاد و استانداردسازی همه اینها دارد تا بتوان در رقابت مثبت با روان‌شناسی سکولار قرار بگیریم.

وی افزود: موضوع دیگر اینکه ما از یک‌طرف در روان‌شناسی فرهنگی باید به هنجارهای بومی توجه کنیم و از طرفی اگر قرار است اسلامی باشد باید شمول برای مسلمین در همه کشورها داشته باشد و برقراری نسبت بین اینها، نیازمند تحقیق و فعالیت است.