ایران و قزاقستان؛ اشتراکات فرهنگی و دوستی دیرینه

به گزارش ایکنا به نقل از رایزنی فرهنگی ایران در قزاقستان، این یادداشت بدین شرح است: سفر جناب «قاسم ژومارت توکایف» رئیس جمهور جمهور قزاقستان به جمهوری اسلامی ایران(فردا یکشنبه، 29 خرداد) بهانه‌ای شد تا در سی‌امین سال استقلال این کشور، نگاهی به پیشینه و آینده روابط فرهنگی دو کشور بزرگ و قدرتمند جمهوری اسلامی ایران و جمهوری قزاقستان بیندازیم.

روابط فرهنگی دو ملت ایران و قزاقستان، ریشه‌های تاریخی عمیقی دارد از جمله آن می‌توان اشتراکات فرهنگی، تاریخ مشترک، پیوندهای دینی و وجود لغات مشترک در زبان‌های فارسی و قزاقی اشاره کرد.

همچنین، پیشینه و فرهنگ دو ملت را می‌توان از طریق دانشمندان و شعرا، مظاهر ملی، آداب و رسوم و زبان و ادبیات دو کشور مورد بررسی و توجه قرار داد.

اگر چه روابط رسمی دو کشور در تمامی ابعاد اعم از سیاسی، اقتصادی و فرهنگی، پس از فروپاشی شوروی در سال 1991 میلادی آغاز شد، اما پیشینه روابط فرهنگی دو کشور محدود در این 30 سال  نیست.

زبان؛ نخستین اشتراک فرهنگی

نخستین نشانه‌های روابط و اشتراکات فرهنگی دو کشور را می‌توان در زبان مردم قزاق اشاره کرد. وجود بیش از سه هزار واژه فارسی و عربی در زبان قزاقی، خصوصا اسامی ایام هفته نشان از ارتباط و تعامل گسترده مردم دو کشور در گذشته‌های دور دارد.

دومین نشانه را در بزرگداشت عید نوروز باید جستجو کرد. از نکات جالب توجه اینکه ماه فروردین در قزاقستان به نام ماه نوروز نام گرفته و این خود بهترین دلیل بر اهمیت این تحول بزرگ طبیعت در این کشور است. جالب اینکه علاوه بر حداقل سه روز تعطیل رسمی، به مدت تقریباً یک ماه در مراکز، مؤسسات و دانشگاه‌ها، جشن‌های باشکوهی برای بزرگداشت این ایام فرخنده برگزار می‌شود.

سومین نشانه را در نام‌های اشخاص می‌یابیم، نام‌های دختران نظیر گل نور، نازگل، گل جان، بیان، بانو، تهمینه و نام‌های پسران مانند بختیار، مراد، دانیار، علیشیر، رستم و ... در سراسر این کشور وجود دارد.

خواجه احمد یسوی یا به قول عطار نیشابوری در منطق الطیر، پیر ترکستان را بی شک می‌توان از نشانه‌های مهم اشتراکات فرهنگی دو کشور قلمداد کرد. وی که در اواسط قرن پنجم هجری قمری در روستای سایرام از توابع اسپیجاب در منطقه چیمکنت کنونی در جنوب قزاقستان، به دنیا آمد برای کسب علم به شهر بخارا عزیمت و در محضر شیخ یوسف همدانی تلمذ کرد و به مقام خلافت او در طریقت صوفی‌گری دست یافت.

وی سپس، به شهر ترکستان کنونی (یسه سابق) در قزاقستان مهاجرت و طریقت یسویه را پایه گذاری کرد. نکته حائز اهمیت اینکه پس از درگذشت خواجه احمد یسوی، مهندسین معماری و هنرمندان شیرازی، تبریزی و اصفهانی از سوی امیر تیمور گورکانی ( موسس سلسله تیموریان) به شهر ترکستان عزیمت و مقبره‌ای با شکوه برای وی بنا نهادند.

این به آن معنی است که یکی از مهم‌ترین آثار تاریخی قزاقستان که هم اکنون زیارتگاه مردم آن کشور است، توسط هنرمندان ایرانی بنا شده و نام معمار این بنا که بر ساختمان منقش شده، خواجه حسین شیرازی است.

از سوی دیگر، آشنایی مردم قزاقستان با شعرا و ادبای ایرانی نظیر حافظ، فردوسی، سعدی، رودکی، خیام، نظامی و ... و نیز ترجمه داستان «رستم و سهراب» شاهنامه فردوسی به زبان قزاقی (چاپ شده در سال 1961 میلادی) آن هم به صورت نظم، توسط تورماگام بیت استلی یوف 1882 - 1939 را نیز می‌توان نشانه مهمی از حضور فرهنگ و ادب مردم ایران در این کشور قلمداد کرد.

آبای، شاعر بلند آوازه قزاق 1845-1904 در شرق قزاقستان در شهر سمی پلاتینسک متولد شد. به مدرسه سید احمد رفت و با زبان عربی و فارسی آشنا شد. وی که پدر ادبیات نوین قزاقی است با ادبیات فارسی و شعرای بزرگ پارسی آشنا بود. ناگفته نماند که آثار او نظیر کتاب «اندیشه‌ها و اشعار آبای» ترجمه صفر عبدالله و فرزانه خجندی و رمان معروف مختار عوضوف با نام «راه آبای» ترجمه خانم نازلی اصغرزاده در ایران به چاپ رسیده است.

بیش از 90 درصد تاریخ قزاق‌ها در منابع فارسی است

به گفته محققین قزاق، بیش از 90 درصد تاریخ قزاق‌ها در منابع فارسی است؛ چرا که در گذشته، زبان رسمی حکومت‌های منطقه، فارسی بوده و امور دیوانی از جمله نگارش تاریخ و وقایع اتفاقیه به این زبان ثبت می‌شده، لذا محققین قزاق علاقه‌مند به آشنایی با زبان فارسی بوده تا نسبت به تاریخ و گذشته مکتوب خود شناخت بیشتری پیدا کنند.

کتاب «مهمان نامه بخارا» درباره تاریخ پادشاهی محمد شیبانی اثر فضل الله بن روزبهان خنجی اصفهانی 850 – 927، کتاب «جامع التواریخ» رشید الدین فضل الله همدانی 648 - 717 و «تاریخ رشیدی محمد حیدر دوغلات 905 – 958» و ده‌ها منابع فارسی دیگر که به تاریخ منطقه آسیای مرکزی و خانات قزاق اشاره دارند، مؤید این مطلب است.

در این میان، نمی‌توان به حضور جمعی چند هزار نفره از ایرانیان در کشور قزاقستان و نیز قزاق‌ها در کشور ایران به عنوان یک نقطه اشتراک اشاره نکرد. در سال‌های 1937 و 1938 و نیز 1946 جمعی از ایرانیان به صورت ناخواسته در دوران استالین به زندان‌های شوروی افتاده و پس از اتمام دوران محکومیت در قزاقستان جنوبی مستقر و امروز نیز به عنوان شهروند جامعه قزاقستان در کنار برادران قزاق خود زندگی می‌کنند.

همچنین، در سال 1934 به دلیل قطحی پیش آمده در دوران استالین جمع زیادی از قزاق‌ها به کشورهای همجوار از جمله ایران مهاجرت کردند که هم اکنون در استان گلستان در کنار برادران ایرانی خود و به عنوان شهروند ایرانی زندگی می‌کنند.

ایران و به رسمیت‌شناختن استقلال قزاقستان

با فروپاشی شوروی و استقلال جمهوری قزاقستان در سال 1991 میلادی، جمهوری اسلامی ایران اولین کشوری بود که استقلال قزاقستان را به رسمیت شناخت و دو کشور روابط حسنه سیاسی خود را آغاز کردند.

در پی این استقلال بود که دو کشور بر اساس روابط دیرینه فرهنگی خود تصمیم به امضای موافقتنامه فرهنگی گرفتند. این مهم در 28 فروردین 1372 برابر با 17 آوریل 1993 تحقق یافت و با امضای این موافقتنامه بود که مرکز فرهنگی ایران در شهر آلماتی پایتخت سابق قزاقستان تأسیس شد. از این زمان است که شاهد فعالیت‌های متنوع فرهنگی شامل تأسیس کرسی‌های ایران‌شناسی و زبان فارسی در دانشگاه‌های فارابی، آبلای خان و اوراسیا، اعزام اساتید ایرانی برای تدریس در کرسی‌های مذکور، تأسیس اتاق‌های ایران در دانشگاه‌های فوق، اعطای بورس تحصیلی به دانشجویان قزاق برای تحصیل در مقاطع کارشناسی ارشد و دکترا در ایران، امضای یادداشت تفاهم همکاری میان دانشگاه‌های شهید بهشتی از ایران و دانشگاه فارابی در شهر آلماتی و نیز امضای یادداشت تفاهم همکاری میان دانشگاه علامه طباطبایی و دانشگاه اوراسیا در شهر نورسلطان، هستیم.

همچنین، برگزاری سمینارهای علمی مشترک، تبادل هیأت‌های علمی دو کشور برای آشنایی بیش از پیش با یکدیگر، شرکت هنرمندان ایرانی در جشنواره‌های هنری و موسیقیایی قزاقستان، برگزاری هفته‌های فرهنگی و هفته‌های فیلم ایران، برگزاری دوره‌های هنر خوشنویسی، شرکت در نمایشگاه‌های کتاب، ترجمه‌های کتاب از زبان فارسی به قزاقی و بالعکس، نیز در دستور کار همکاری‌های دو کشور بوده است.

آموزش کارشناسان کتابخانه ملی قزاقستان در امور ترمیم نسخ خطی، برگزاری میزگرد و کنفرانس در معرفی اندیشمندان و متفکرین دو کشور، تألیف فرهنگ لغت فارسی ـ قزاقی، سفر رؤسای دانشگاه‌های دو کشور، خواهر خواندگی شهرهای اراک و کاراگاندا، شهرهای گلستان و آکتائو، شهرهای تبریز و چیمکنت، عضویت دائم جمهوری اسلامی ایران در دبیرخانه گفت‌وگوی ادیان و تمدن‌ها در پایتخت قزاقستان و شرکت در کنگره رهبران ادیان جهانی و سنتی هر سه سال یک‌بار از دیگر اقدامات فرهنگی بین دو کشور است.

امروزه با نگاهی به گذشته درخشان این روابط و تداوم مطلوب آن در زمان حال، می‌توان به توسعه این روابط در آینده، بیش از پیش امیدوار بود خصوصا در پسابرجام که افق‌های روشنی در روابط دو جانبه جمهوری اسلامی ایران و جمهوری قزاقستان آغاز شده و دو کشور اراده جدی در توسعه همه جانبه روابط خود را در دستور کار دارند.

امید است با سفر رئیس جمهور قزاقستان به جمهوری اسلامی ایران و نیز امضای برنامه مبادلات فرهنگی، برای سال‌های 1401 تا 1404 برابر با 2022 تا 2025 در آینده نزدیک، شاهد توسعه فعالیت‌های گسترده فرهنگی و علمی دو کشور دوست، برادر و همسایه باشیم.