شرح قرآن‌های خطی خاص جهان در کتاب نویسنده مصری

به گزارش ایکنا به نقل از البوابه نیوز، بنیاد بین‌المللی کتاب در قاهره، اخیراً کتابی را با عنوان «نسخ نادر خطی قرآن: رسم‌الخط عثمانی و شگفتی‌های موجود در آنها» منتشر کرده است. این اثر به قلم عبدالرحیم خلف عبدالرحیم، استاد باستان‌شناسی و هنرهای اسلامی دانشکده ادبیات دانشگاه حلوان به نگارش درآمده و به بررسی نسخ خطی قرآن کریم و اهمیت دینی، تاریخی و هنری آن پرداخته است. این آثار بستری برای حفظ کلام الهی از تحریم بوده است، از سویی این نسخه‌های خطی حاوی علائم و نشانه‌هایی است که علمای علم قرائت برای سهولت خواندن و همچنین حفظ قرائت صحیح وضع کرده و این نسخ را با آن اعراب‌گذاری کرده‌اند. علائم شکلی، اعراب، نشانه‌های وقف و وصل، غُنّه، ادغام، سکون، تنوین و اقلاب از مهم‌ترین نشانه‌های مورد استفاده در این نسخ بوده‌اند. 

کتابت؛ مهمترین راه حفظ کلام الهی از تحریف

 عبدالرحیم ریحان، باستان‌شناس، عضو شورای عالی فرهنگ، کمیته تاریخ و آثار باستانی مصر، با ارائه ویژگی‌های این کتاب مهم، اهمیت نسخه‌های خطی قرآن را تشریح کرده است. به گفته وی نسخ خطی نادر و غیر متعارف در جهان اسلام به‌صورت نسخ خطی بسیار بزرگ یا نسخ خطی طویل (به شکل طومار) است که طول برخی از آن‌ها تا 11 متر نیز می‌رسد، به گفته وی کتابت این نسخ از صدر اسلام آغاز شد و به دلیل توجه بسیار مسلمانان و کاتبان کلام الهی برای انتقال این کلام به شکلی بسیار دقیق به نسل‌های بعد، در دوره‌های مختلف اسلامی تداوم‌ یافته است.  از سویی رقابت خاندان‌های حاکم برای تدوین بهترین نسخه، به کتابت نسخ نفیسی منجر شده که تا امروز نیز باقی‌ مانده است. کتابت نسخ قرآن در غرب جهان اسلام در دوران ممالیک و عثمانی و همچنین در شرق جهان اسلام در دوران ایلخانان، تیموریان و گورکانیان تداوم یافت.  این مراکز علمی و هنری نقش عمده‌ای در کتابت نسخه‌های نفیس قرآن داشتند و اثر عبدالرحیم خلف به‌ تفصیل به بررسی ویژگی‌های نسخ نادر قرآن پرداخته است. 

به گفته عبدالرحیم ریحان مطالب این کتاب شامل یک مقدمه، یک پیشگفتار و شش فصل است. در مقدمه این کتاب تعریفی از ایده کتاب، اهمیت آن، اهداف آن و آثار مهمی که مقدم بر این اثر بوده، ارائه‌ شده است. از سویی در این مقدمه به اهمیت حفظ قرآن در نزد مسلمانان، تأکید بر وحدت نسخه‌ها و عدم تحریف و اختلاف در نسخه‌های مختلف و تلاش مسلمانان برای حفظ قرآن از تحریف در شرق و غرب جهان اسلام نیز اشاره‌ شده است.

سیر پیشرفت کتابت قرآن از نسخه نخستین تا نسخ نادر و منحصر به فرد

فصل اول کتاب «نسخ نادر خطی قرآن» با عنوان «نخستین و مهم‌ترین نسخه قرآن در تاریخ» به معرفی نسخه‌ای از قرآن پرداخته است که تحت نظارت رسول اکرم(ص) تدوین‌ شده است. جایگاه این نسخه از قرآن، روش تدوین، تنظیم و حفظ آن، موادی که این نسخه بر آن کتابت شده است، حجم این نسخه و همچنین تأثیری که این مصحف بر روی مصحفی که از سوی خلفای راشدین و به‌ویژه خلیفه سوم گردآوری و تدوین‌شده، از دیگر مسائلی است که این کتاب در فصل نخست به‌ تفصیل به آن پرداخته است.

 فصل دوم این اثر «کتابت قرآن با چهارده حرف»(منظور حروف مقطعه، صدر سوره‌های قرآن) نام دارد. محقق در این فصل با بررسی نسخه‌های اولیه مصحف شریف که از صدر اسلام باقی‌مانده نشان می‌دهد، پس از حذف حروف مکرر می‌توان دریافت که قرآن کریم با حروف مقطعه چهارده‌گانه شامل (الم، حم، ن، ق و..) کتابت شده است. 

فصل سوم کتاب با عنوان «نسخ خطی بسیار بزرگ و مهم‌ترین محفظه‌های آنها» به نسخی از قرآن کریم پرداخته است که اندازه آنها به شکلی غیرمتعارف بزرگ بوده، و حمل و خواندن آنها به شکل سنتی دشوار است. وی به مهم‌ترین نمونه‌های تاریخی این نسخ، اندازه آنها و عواملی که منجر به ظهور این نسخ شده پرداخته است. 

همچنین مشهورترین موزه‌ها و کتابخانه‌هایی که این نسخ در آنها قرار دارد و صندوق‌های ویژه نگهداری این نسخ و کرسی‌های خاص تلاوت آنها نیز در این کتاب مطرح و بررسی‌ شده است. فصل چهارم هم با عنوان «نسخ خطی ظریف قرآن، مهم‌ترین نمونه‌ها و محفظه‌های این نسخ» به نسخی از قرآن کریم پرداخته است که با خطی بسیار ظریف و ریز نوشته شده است، خطی که به خط «غباری» مشهور است و قرائت آن با چشم غیر مسلح امکان‌پذیر نیست. از این‌رو می‌توان ذره‌بین بزرگی را نیز در کنار این نسخ یافت که به منظور قرائت آن استفاده می‌شود. این نسخ قرآن اشکال مختلفی داشته و در شکل‌های مربع، مستطیل، هشت‌ضلعی، دایره و برخی از اشکال خاص موجود است. از سویی نقوش گیاهی و هندسی مورد استفاده در تزئین این نسخ نیز مطرح و بررسی‌ شده است. بسیاری از این نقوش در تذهیب‌های موجود مورد استفاده قرار گرفته است. این نسخ در جعبه‌های زیبایی نگهداری شده است که از جنس طلا و سنگ‌های قیمتی خاصی بوده، از جمله این جعبه‌ها، محفظه‌ای به شکل قبة الصخره است. 

فصل پنجم کتاب «نسخ نادر خطی قرآن» با عنوان «قرآن‌های طوماری و مهم‌ترین ویژگی‌های آن» به بررسی قرآن‌های طوماری، تاریخ پیدایش آنها، مهم‌ترین ویژگی‌های این نسخ، چیدمان سوره‌ها در آنها، مهم‌ترین آنها، قلم‌های مورد استفاده در نگارش و رنگ‌های بکار رفته در این نسخ مطرح شده است. علاوه بر این مهم‌ترین نمونه‌های موجود از این نسخ در کتابخانه‌های جهان نیز موضوعی است که در این فصل به آن پرداخته شده است. 

فصل ششم از کتاب نسخ نادر خطی قرآن، «اشکال بدیع مصحف شریف» نام دارد که به معرفی تعدادی از نسخ خطی از قرآن پرداخته شده که به شکلی بدیع و ابتکاری بر خلاف الگوی رایج که کتابت بر کاغذ با استفاده از مرکب بوده، به نگارش درآمده است. این نسخه‌ها شامل کتابت قرآن بر  دیوار مساجد و بیمارستان‌های تاریخی، کتابت قرآن بر یک لوح خاص، مصاح کبود که در آن قرآن با آب طلا کتابت شده است، قرآن‌های اندونزیایی و کتابت قرآن بر روی دانه‌های برنج و گندم می‌شود.

همچنین قرآن‌های دوزبانه (عربی و لاتین) که در اوایل قرون جدید در اروپا به چاپ رسیده است و همچنین بحث ترجمه قرآن کریم و علل پیدایش آن نیز از دیگر موضوعاتی بوده که در این فصل مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.

 عبدالرحیم خلف کتاب خود را با مهم‌ترین جنبه‌های مطرح شده در این تحقیق در مورد کتاب جاویدان خدا که از زمان نازل شدن بر رسول اکرم(ص) مورد توجه همه مسلمانان قرار گرفته است، به پایان می‌رساند. موضوعی که این کتاب الهی را از تحریف و تغییر محفوظ نگه‌ داشته است و  نسخه‌های خطی موجود در آن از چنان خلاقیتی برخوردار است که هیچ کتاب دیگری نمی‌تواند با آن رقابت کند.

ترجمه: سعید عدالت‌جو