سقایی؛ میراث اهل فتوت + فیلم
سقاها، میراث‌داران اهل فتوت هستند و از آنجا که همواره مَشکی به دوش و جام‌هایی در دست داشتند و لوازم مختلف سقایی را بر خود می‌آویختند، نمی‌توانستند سینه یا زنجیر بزنند؛ بنابراین، فقط به خوانش نوحه بسنده می‌کردند. آنها ضمن سیراب کردن کام تشنگان، لب عطشان شهدای کربلا را به یاد آنان می‌آوردند.
سقایی از آن دسته آیین‌هایی است که در گذر زمان، تغییراتی در ماهیت و کارکرد آن ایجاد شده است. سقاهای امروز از مجموع مشک، جام، لنگ، کمربند، شال، لچک، کشکول، الگال و سایر لوازم آب دادن به تشنگان، فقط نوحه‌خوانی‌اش را حفظ کرده‌اند. البته با بسط شعر و سبک‌های آوازی، جلوه‌های شنیدنی و متنوعی از نواها و نغمه‌های عاشورایی را در دستگاه‌های اصیل موسیقی از جمله دشتی، ابوعطا، شور، شوشتری، افشاری، همایون و... پدیدار ساخته‌اند.
سقاها، میراث‌داران اهل فتوت هستند و از آنجا که همواره مشکی به دوش و جام یا جام‌هایی در دست داشتند و لوازم مختلف سقایی را بر خود می‌آویختند، نمی‌توانستند سینه یا زنجیر بزنند؛ بنابراین، فقط به خوانش نوحه بسنده می‌کردند. آنها ضمن سیراب کردن کام تشنگان، لب عطشان شهدای کربلا را به یاد آنان می‌آوردند. بعدها دسته‌های سقایی پراکنده شدند و سوزوساز شعرها و آهنگ‌هایشان خواهان زیادی پیدا کرد و هر یک، دسته و هیئتی تشکیل دادند. البته در گذشته، علاوه بر دسته‌های سقایی، سقایان پیشاپیش هیئت‌ها هم حرکت می‌کردند. احداث سقاخانه‌ها نیز برای آب‌رسانی به مردم و عزاداران در پیوند با سقایی و مکمل حرکت سقایان بوده است. بعضی از سقایان، سقایی را به یاد سقای دشت کربلا، حضرت عباس(ع) انجام می‌دهند. همچنین طبق منابع دینی، سقایی را کاری نیک و دارای ثواب فراوان می‌دانند که در سیره ائمه(ع) نیز روایت شده است.
در حال حاضر، چند دسته سقایی در کاشان وجود دارند که مهم‌ترین آنها عبارتند از: هیئت سقایی هدایتی (خیابان امام، پشت درمانگاه گلابچی)؛ هیئت سقایی ضیغم با عنوان «استاد ابراهیم» (محله طاهر و منصور)، هیئت سقایی گذر حاجی (محله دروازه فین)، هیئت سقایی حاجی علی حمامی با عنوان «محسنی‌ها» (محله باغچه‌شاهی) و هیئت سقایی استاد علی آقا سقا (محله درب حوض).
در منازل و تکایای محله‌های پنج‌گانه نوش‌آباد نیز سقایی می‌خوانند که پرشورترین و متنوع‌ترین سبک‌ها در مرکز «هیئت حسینی» خوانده می‌شود. در آران، در محله درب مسجد قاضی و در بیدگل، در محله درب مختص‌آباد، هیئت‌های سقایی مستقر هستند. در نیاسر، در محله درب کوشک، قمصر و بعضی از شهرها و روستاهای دیگر منطقه فرهنگی کاشان نیز سقایی می‌خوانند.
سقایی را می‌توان به‌گونه‌ای آیین پیشواز و استقبال از ماه محرم نیز دانست، چراکه هیئت‌های سقایی از مدت‌ها قبل از محرم و حتی گاهی بعد از ماه مبارک رمضان، در شب‌های جمعه یا جمعه‌شب‌ها، سقایی می‌خوانند. بعضی از هیئت‌های سقایی نیز بعد از عید قربان و بیشتر آنها از شب عید غدیر، هر شب محفل نوحه‌خوانی سقایی دارند. خاندان «هدایتی» سابقه‌ای افزون بر دو و نیم قرن برای پیشینه سقایی خود برمی‌شمارند. سقاهای محسنی، آیین تشرف به کسوت سقایی برای کودکان برگزار می‌کنند و با نوحه‌ای خاص، تن‌پوش‌های سقایی را بر قامت کودک می‌پوشانند. بیت آغازین این نوحه به این مضمون است:
ابتدا می‌کنم ز بسم الله
بعد از آن لا اله الا الله
سقاهای ضیغم، گروهی منسجم، پرتعداد و هماهنگ هستند و به غایت مقبول و پر‌سوز می‌خوانند. سقاهای محله درب مختص‌آباد بیدگل مقید هستند که شعرهای شاعر مخلص محله خودشان، مرحوم استاد «فرج‌الله واصف بیدگلی» را بخوانند؛ شعرهایی که مخصوص سقایی سروده شده‌اند و اکنون حدود پنجاه نوحه آن را می‌خوانند. دسته آنها در روز اول محرم، چاووش عزای محرم را برگزار می‌کنند که اوج برنامه در بازار هادی بیدگل اجرا می‌شود.
حجت‌الاسلام سیدحسین معتمدی، صاحب کتاب هفت جلدی «عزاداری سنتی شیعیان» در خاطراتش می‌نویسد که حدود سال‌های ۱۳۳۰، پدرش حاج سیدمهدی که عاشق نوحه‌خوانی و سقایی و عزاداری بود، از قمصر به بیدگل می‌آمد و نوحه‌های نوسروده استاد فرج‌الله واصف را فرا‌می‌گرفت و به قمصر می‌برد تا همراه با سیدحسین نوجوان، آنها را بخوانند.
سقاهای هیئت حسینی نوش‌آباد، سبک‌های بسیار متنوعی می‌خوانند و با جمعیت فراوان و پرشماری در چهار دسته (دو دسته استاد و دو دسته شاگرد) همنوایی دارند.
اشعار سقایی به شاعران خاصی محدود نیست، ولی در منطقه فرهنگی کاشان، بیشتر اشعار شاعران متأخر مانند غلامرضا نوایی کاشانی، شرمی کاشانی، خباز، حسان، اسماعیل قناد، فراهی کاشانی، سروری، عشاق، سیدحسین معتمدی و... را می‌خوانند.
از نوحه‌های سقایی:
ای اهل عزا ماه محرم شده نزدیک
ایام غم و محنت و ماتم شده نزدیک
محمد خداداد، پژوهشگر آیینی و فرهنگ عامه
انتهای پیام
