از کندوکاو در مساجد دیرینه سال تا بازیابی مستندات قرآن
بنیاد ایران‌شناسی مؤسسه‌ای پژوهشی و آموزشی است که به تازگی تدوین پژوهش‌های مربوط به مساجد و مکان‌های مذهبی را بر مبنای طرح کشوری مساجد دیرینه سال به پایان برده است که بر این اساس، مساجد بالای ۷۰ سال استان شناسایی و تمام جنبه‌های بسیار جزئی مورد بررسی قرار گرفته‌اند.
بنیاد ایران‌شناسی، مؤسسه‌ای پژوهشی و آموزشی است که برنامه‌های خود را براساس چهار فعالیت عمده که تکیه‌گاه و مکمل یکدیگرند یعنی پژوهش، آموزش، اطلاع‌رسانی و تهیه ابزار و وسایل پژوهشی معطوف ساخته است. این بنیاد در چهار مفهوم «ایران فرهنگی ـ تاریخی»، «ایران زبانی (زبان فارسی، زبان‌های ایرانی ـ گویش‌ها و لهجه‌ها)»، «ایران جغرافیایی» و «ایران در تعاملات جهانی» به تحقیق و پژوهش می‌پردازد.
بنیاد ایران‌شناسی چهارمحال‌وبختیاری یکی از ۱۷ شعبه این بنیاد در کشور است که با ریاست عباس قنبری عدیوی، مدرس دانشگاه و نویسنده و پژوهشگر فرهنگ عامه، اقدامات علمی و پژوهشی و فرهنگی مطلوب و پرباری را در زمینه استان‌شناسی در کارنامه دارد. برای آشنایی بیشتر مخاطبان ایکنا با فعالیت‌های انجام شده و برنامه‌های پیش‌روی بنیاد ایران‌شناسی استان، گفت‌وگویی با رئیس این بنیاد انجام شده است که با هم می‌خوانیم.
ایکناـ لطفاً فعالیت‌های علمی و پژوهشی بنیاد ایران‌شناسی استان را بیشتر معرفی کنید.
بنیاد ایران‌شناسی تنها مؤسسه علمی، فرهنگی، پژوهشی و آموزشی رسمی کشور است که برای شناخت ایران در قلمرو جغرافیای سیاسی، تاریخی و فرهنگی تأسیس شده و این بنیاد رسالت معرفی ظرفیت‌های درونی سرزمین بزرگ ایران در طول تاریخ تا امروز را دارد که علاوه بر تاریخ، فرهنگ، هنر، جغرافیا و ادبیات ایران و استان‌های مختلف آن، به معرفی ساحتهای مقدس دینی، اخلاقی، ادبی و مذهبی مردم دیندار و یکتاپرست کشور و استان هم می‌پردازد. این مؤسسه علمی و پژوهشی همچنین به بررسی و شناسایی روش‌ها، آداب و آیین‌های مربوط به باورهای مذهبی مردم می‌پردازد و گستره مطالعات و پژوهش‌ها از فولکور و ادبیات شفاهی گرفته تا آیین‌ها و آداب و شیوه‌های زندگی را در بر می‌گیرد.
بنیاد ایران‌شناسی در حال حاضر در 17 استان از جمله استان تاریخی و فرهنگی چهارمحال و بختیاری شعبه دارد. شعبه ایران‌شناسی در استان تلاش دارد پیشینه و تاریخ این استان را در ساحتهای یاد شده بررسی و شناسایی کند؛ مردم استان صد درصد مسلمان و پیرو مذهب شیعه هستند و وابستگی دیرین و عمیقی به باورهای دینی در گذشته این منطقه وجود داشته است و هم اکنون نیز وجود دارد.
تاریخ گواهی می‌دهد که امام رضا(ع) در مسیر عبورشان تا رسیدن به توس، از چهارمحال‌وبختیاری عبور کرده‌اند و گواه این موضوع، علاوه بر بررسی تاریخی مسیر سفر و ارتفاعات زاگرس، وجود امامزادگان و مکان‌های مذهبی مانند قدمگاه‌های فراوان است که در جای‌جای استان پراکنده و میعادگاه محبان اهل‌بیت(ع) هستند.
بنیاد ایران‌شناسی همچنین در جمع‌آوری اسناد، دست‌نوشته‌ها، کتاب‌های خطی در موضوعات مختلف و نیز قرآن‌های دست‌نویس اهتمام دارد؛ کتاب‌های دعا و متون دینی نیز از دیگر آثاری هستند که مردم به بنیاد ایران‌شناسی تحویل داده‌اند تا با نام خودشان نگهداری شود. آثاری چون زیارت‌نامه‌هایی که بر روی چوب و سنگ نگاشته شده‌اند نیز در استان داریم.
ایکناـ با توجه به پژوهش‌های خودتان در حوزه فرهنگ مردمان چهارمحال‌وبختیاری، مهم‌ترین ویژگی این مردم از دیدگاه شما چیست؟
باورمندی عمیق مردم به سنت‌ها و باورهای دینی مهم‌ترین ویژگی مردمان منطقه ماست و تمامی مردم نسبت به آیین‌های دینی اعم از نماز، روزه، شعائر دینی و آداب و رسوم سنتی و دینی تعلق خاطر خاص دارند؛ پیوند دین با کار و زندگی رایج مردم شهرها، روستاها و عشایر ما در این منطقه بسیار بالاست، مثلاً کشاورزی که بر سر زمین حاضر می‌شود، یا دامدارانی که در کار روزانه خودشان مشغول فعالیت هستند و یا زنان و بانوانی که در کار منزل و امور دیگر به تلاش و کوشش می‌پردازند، در وقت اذان دست از کار می‌کشند و در همان محل کار، نماز خود را به جای می‌آورند.
وقتی صحبت از دینداری این مردم می‌شود الزاماً به این معنی نیست که مردم در موقع اذان حتماً به مسجد بروند و نماز جماعت برپا کنند بلکه در حین کار به اعمال عبادی خود نیز می‌پردازند و باورهای مذهبی قوی دارند. کشاورزان همچنین در پرداخت زکات اهتمام دارند و وظایفی را که خداوند در امور مالی و اقتصادی بر آنان تکلیف کرده نیز کوتاهی نمی‌کنند. ما اسناد مربوط به پرداخت خمس و زکات عشایر به مراجع عالیقدر را در بنیاد ایران‌شناسی استان جمع‌آوری کرده‌ایم.
ایکناـ بنیاد ایران‌شناسی به تازگی تدوین پژوهش‌های مربوط به مساجد و مکان‌های مذهبی استان را به پایان برده است، در این خصوص توضیح بدهید.
این پژوهش بر مبنای طرح کشوری مساجد دیرینه سال کشور انجام شده است و بر این اساس، مساجد بالای 70 سال استان شناسایی و تمام جنبه‌های بسیار جزئی و ظریف مورد بررسی قرار گرفته‌اند. این مساجد از حیث معماری، تاریخچه بنا، سازندگان، هیئت امنا، اسامی مؤذنان و ائمه جماعات، برپایی آیین‌ها و آداب خاص در مسجد در طول تاریخ، جایگاه هر مسجد در میان مردم و بسیاری دیگر از شاخصه‌ها مورد بررسی و شناسایی قرار گرفته‌اند؛ ویژگی پنجره‌ها، شبستان، منبرها، ویژگی‌های احتمالی خاص در زمینه گچ‌بری، کاشی‌کاری، ویژگی شیشه‌ها، حوادث و رویدادهای تاریخی در مسجد، مراسم نمازجمعه و برنامه‌های مسجد، نقشه، تاریخ تخریب یا بازسازی، ویژگی‌های صحن، حوض‌ها و ریزترین جزئیات در مورد مساجد مورد مطالعه شناسایی و ثبت شده است.
این طرح پژوهشی جامع و علمی به وسیله پژوهشگران استان و زیر نظر بنیاد ایران‌شناسی استان تدوین و تکمیل و به تهران ارسال شده است که پس از تأمین هزینه به چاپ می‌رسد؛ البته به علت گرانی کاغذ و با توجه به اینکه این کتاب در قطع نفیس طبع خواهد شد ممکن است چاپ آن به تعویق بیفتد.
ایکناـ تعامل بنیاد ایران‌شناسی استان با دیگر نهادهای علمی و فرهنگی استان چگونه است؟
این بنیاد با تمامی نهادهای علمی، پژوهشی و فرهنگی همکاری و تعامل دوسویه و یا تفاهم‌نامه دارد؛ همکاری این بنیاد با برخی نهادها نظیر آموزش و پرورش، دانشگاه‌ها، شهرداری، صدا و سیما، نهاد کتابخانه‌ها، میراث فرهنگی و فرهنگ و ارشاد اسلامی، حوزه هنری، بنیاد حفظ آثار و دیگر نهادها در قالب هیئت‌امنایی است؛ همکاری با نهادهایی چون اوقاف و امور خیریه یا کانون‌های مساجد نیز موضوعیت دارد.
خوشبختانه سطح تعاملات علمی پژوهشگران استان با پژوهشگران ملی مطلوب است، ضمن اینکه بنیاد قصد ایجاد تداخل در کار سایر سازمان‌ها را ندارد، بنای کار ما بر تعامل و هم‌افزایی است و این هم‌اندیشی و هم‌گرایی باید به گونه‌ای باشد که زمینه ترویج فرهنگ و تاریخ این سرزمین بیش از پیش فراهم شود.
به عقیده من، تمامی نهادهای فرهنگی و همه ما در این مسیر باید به یک فهم و باور مشترک برسیم و نباید جزیره‌ای عمل کنیم بلکه با بهره‌گیری از خرد جمعی و همیاری به اندیشه سازمانی فکر کنیم. در تعاملات با نهادها به دنبال یافتن وجوه اشتراک در اهداف و افق‌ها هستیم و باید به‌دور از کارهای موازی و تکراری، کار بهتر و تأثیرگذارتر را انجام دهیم.
این بنیاد به‌عنوان یکی از مراجع غنی برای مراجعه پژوهشگران و دانشجویان و دانش‌آموزان در حوزه استان‌شناسی است. کتابخانه بنیاد ایران‌شناسی با بیش از هفت هزار عنوان کتاب و بیش از یک‌هزار و ۵۰۰ پایان‌نامه و مقاله با موضوع استان‌شناسی و نیز چندین هزار سند تاریخی اصلی، کپی یا اسکن شده به‌صورت رایگان در اختیار دانش‌پژوهان استان قرار دارد.
ایکناـ در خصوص طرح‌های علمی پیش‌رو در بنیاد ایران‌شناسی توضیح بدهید.
طرح جامع شناسایی امامزادگان و مکان‌های مذهبی شامل بقعه‌ها، تکیه‌ها و قدم‌گاه‌ها نیز که ظرفیت معرفی را دارند در دستور کار قرار دارد اما مطالعات آن هنوز آغاز نشده است. البته بنیاد ایران‌شناسی این آمادگی را نیز دارد که به‌عنوان مرجع علمی و پژوهشی با نهادهای علمی و فرهنگی و دانشگاهی همکاری کند تا این مکان‌ها به مردم استان و کشور معرفی شوند. درواقع، بنیاد همواره با این رویکرد کار می‌کند که یاریگر فعال‌سازی و روان‌سازی کارهای علمی و پژوهشی از این دست در سطح کشور و استان باشد.
ایکناـ مردم چه نقشی در پیشبرد اهداف بنیاد ایران‌شناسی دارند؟
مردم و خیران همانطور که در زمینه مسجدسازی یا ساخت مدارس و سقاخانه و یا خرید آبسردکن برای استفاده عمومی همت والایی دارند، می‌توانند در حوزه کارهای علمی نیز یاریگر باشند لذا از خیران دعوت می‌شود که در زمینه چاپ کتاب و کمک به نشر آثار علمی و پژوهشی نیز کمک کنند.
بر اساس عادات مألوف، غالباً تنها ساخت مساجد و بناها یا وقف‌خانه و زمین را جزو کارهای خیرانه محسوب می‌کنیم حال آنکه وقف علمی، آموزشی و پژوهشی نیز کمک‌کننده و گره‌گشا هستند. چه خوب است که اگر یک دانشجو یا قرآن‌پژوه یک پایان‌نامه یا اثر پژوهشی فاخر و کارآمد تولید کرده است که می‌تواند مورد استفاده همگان قرار گیرد، خیران ورود کرده و هزینه انتشار و چاپ آن را تأمین کنند و نام فرد خیر یا واقف هم در اثر عنوان شود که این درج نام هیچ تفاوتی با درج نام خیر در کتیبه مسجد یا امامزاده ندارد.
همچنین از علاقه‌مندان دعوت می‌شود که در صورت در اختیار داشتن اسناد و مدارک و کتاب‌های قدیمی و دست‌نویس، اصل یا اسکن آن‌ها را به بنیاد ایران‌شناسی تحویل دهند تا با نام خودشان نگهداری شود و در نمایشگاه و یا مجلات و منابع انتشاراتی ما به معرض نمایش در آید.
ایکناـ مهم‌ترین مشکل یا مشکلات بنیاد ایران‌شناسی استان چیست؟
نبود مکان مناسب و وسیع برای نمایش اشیا و اقلام تاریخی که در اختیار بنیاد قرار دارد، مهم‌ترین مشکل این مجموعه است. به سبب نبود فضا و ساختمان مستقل ناچار شده‌ایم که قرآن‌های خطی، کتب و اسناد و مدارک دست‌نویس را به صورت غیر علمی نگهداری کنیم. مابقی اشیای قدیمی نیز در اتاق کوچکی در بنیاد نگهداری می‌شوند، حال آنکه اصل در نمایش عمومی این است که در فضایی فراخ و بزرگ، یک سوژه نمایش قرار داده شود و در کنار هم چیدن اشیا و اقلام مورد نمایش در یک ویترین از حیث بصری جذابیتی ندارد.
ایکناـ در پژوهش‌هایی که در موضوع فرهنگ عامه و مردم‌شناسی داشته‌اید، از دیدگاه شما پیوند مردم استان با دین، قرآن و عترت(ع) چگونه بوده است؟
اسنادی که جمع‌آوری شده گویای آن است که در قدیم، سربرگ نامه‌ها، عقدنامه‌ها، قباله‌های ملکی و دیگر مکتوبات پس از درج نام خداوند، با فرازهایی از آیات قرآن و روایات پیامبر(ص) و ائمه معصومین(ع) مزین و پس از آن، محتوای آن مکتوب درج می‌شد.
بستن چهل قرآن در کوچه‌ها و معابر یکی از سنت‌های دیرین و اصیل در چهارمحال‌وبختیاری بوده که گویای باورمندی عمیق مردم به این کتاب آسمانی است؛ مردم با بستن چهل‌قرآن بر فراز کوچه‌ها و گذرگاه‌ها حاجت‌خواهی می‌کردند و حاجتشان روا می‌شد؛ البته امروز نیز این آیین در برخی مناطق استان همچنان زنده است.
خوشبختانه قرآن در تمامی ساحتهای زندگی و در بین همه اقشار مردم این استان نمود داشته است، زنان خانه‌دار از دیرباز با برپایی ختم انعام و پهن کردن سفره و نذری دادن ایمان و عقیده قلبی خود را به قرآن و عترت(ع) نشان داده‌اند. این باور و ارادت نسل به نسل انتقال می‌یابد و آیندگان نیز از این گنجینه معنوی برخوردار خواهند شد.
ایکناـ کلام پایانی ...
فرهنگ‌سازی شبیه ساختن یک جاده در مسیری دشوارگذر و سخت است و نخستین اصل در این زمینه، صبر و شکیبایی و امیدواری به آینده است، کار فرهنگ کار شتابزده و جرقه‌ای نیست بلکه مانند چشمه‌ای آرام است که با صبر و امید به آینده سامان می‌یابد. باید به این باور برسیم، کودکی که امروز در فضای قرآنی زیست می‌کند و آموزش می‌بیند، سال‌ها بعد انسانی از همین جامعه و پیام‌آور فرهنگ دینی و قرآنی خواهد شد. کودکان و نوجوانان امروز، امور آینده این کشور را در عرصه‌های مختلف، بر عهده دارند لذا خیلی مهم است که ما با نسل جوان و تحصیل‌کرده استان، ارتباط بهتری داشته باشیم.
مردمان ما بدون قرآن به سفر نمی‌روند، مسافر خود را از زیر قرآن رد می‌کنند، وقتی منزل نو می‌خرند، با قرآن به آن منزل قدم اول را می‌گذارند، پیداست که این مردم در باورهای خود به قرآن علاقه‌مند هستند و باید از این فرصت استفاده کرد و مبانی نورانی این کتاب آسمانی را در عمل و در لایه‌های زندگی نیز جاری و ساری ساخت.
قرآن چراغ هدایت و سراج منیر است و بشارت و انذارهای قرآنی ما را در مسیر درست قرار می‌دهد و از آسیب‌ها مصون می‌دارد. همه ما در این مسیر باید به توسعه فرهنگ قرآنی کمک و راه را برای حضور آموزه‌های قرآنی و دینی در زندگی آحاد جامعه هموار کنیم.
