بیشتر قاریان ایرانی در رعایت مواضع «نَبر» مشکل دارند/ ۳ گام برای تلاوت معنامحور

زینب حسین‌پور، پژوهشگر علم قرائت قرآن در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)،‌ در مورد تلاوت‌های معنامحور و مؤلفه‌های این نوع تلاوت،‌ گفت: از آنجا که جایگاه حقیقی قاری قرآن، همان جایگاه رسول اکرم(ص) در مقام ابلاغ است، مهم‌ترین وظیفه قاری قرآن، فهم معانی و مضامین آیات الهی و سعی در انتقال هرچه دقیق‌تر و نکوتر معارف قرآن به مستمعان و مخاطبان قرآن است. برای رسیدن به این هدف مقدس که با تحقق تلاوت معنامحور(مفهومی) محقق می‌شود و در بیانات ارزشمند مقام معظم رهبری نیز بسیار مورد تأکید قرار گرفت، نیاز به مقدمات فراوانی داریم. از گذشته تا به‌حال، مسیر آموزش قرائت قرآن در کشور ما و شاید سایر کشورهای اسلامی غیر عرب‌زبان، با روخوانی قرآن شروع می‌شده و پس از فراگیری تجوید و وقف و ابتدا با صوت و لحن مقدماتی، متوسطه و حرفه‌ای پایان می‌یافته تا در نهایت عنوان قاری قرآن به فرد اطلاق شود.
وی با بیان اینکه این امر به تبعیت از مصر و یا دیگر کشورهای عربی صورت ‌گرفته است، افزود: متأسفانه ما همواره از این نکته مهم غافل بوده‌ایم که اگر در کشور مصر و بعضی از کشورهای عربی چنین مسیری برای نیل به مرحله تلاوت حرفه‌ای و قاری شدن طی می‌شود به این دلیل است که آنها یک ویژگی و رکن مهم را که در واقع همان حلقه مفقوده زنجیره تلاوت در کشور ماست از قبل و به طور مادرزادی دارا هستند و نیازی به آموزش بدوی در این زمینه ندارند. این رکن مهم و حلقه مفقوده، علم به مفاهیم الفاظ و عبارات، ساختار صرفی و جایگاه نحوی کلمات و جملات و مهمتر از همه «مواضع نبر» (آکسان، استرس، تکیه) آنها است.

رعایت نکردن مواضع نبر در تلاوت و مشکلات حاصل از آن
حسین‌پور تصریح کرد: عدم آشنایی قاریان و حافظان ما با زبان عربی موجب عدم فهم معانی و مفاهیم الفاظ و عبارات قرآن و در نتیجه عدم رعایت مواضع نبر می‌شود. قاری و حافظ ما هیچ تصویر و تشخیصی نسبت به مواضع نبر الفاظ ندارد در نتیجه حتی زمانی که سایر ارکان و عناصر تلاوت را در اوج صحت، استواری و زیبایی پیاده می‌کند باز هم تلاوتش خالی از اشکال نیست، چنانکه به نقل از تعدادی از قاریان حرفه‌ای ما، وقتی عرب‌زبان‌ها تلاوت ما را گوش می‌دهند می‌گویند؛ شما بسیار زیبا قرآن را تلاوت می‌کنید اما حیف که نمی‌دانید چه می خوانید.
این محقق قرآنی اظهار کرد: این امر را از روی آکسان‌های نابجا و عدم رعایت مواضع نبر و بعضاً از روی عدم تطابق الحان و نغمات و مفاهیم کلی آیات،‌ متوجه می‌شوند. بنابراین پرداختن و توجه به این موضوع مهم به عنوان یک رکن اصلی و حلقه مفقوده زنجیره قرائت قرآن، بسیار ضروری و از اقدامات زیربنایی است.
حسین‌پور با تأکید بر اینکه به این موضوع در بحث‌های آموزشی پرداخته نشده است، خاطرنشان کرد: خود این موضوع نیز مقدماتی نیاز دارد که می‌تواند همزمان و مقارن با یادگیری مواضع نبر و یا مقدمه آن باشند و در این صورت، کار تشخیص مواضع نبر راحت‌تر می‌شود.

آگاهی به علومی همچون بلاغت، معانی و ... مقدمه یادگیری مواضع نبر
وی اذعان کرد: آگاهی به علومی مانند صرف و نحو،‌ بلاغت،‌ تفسیر،‌ معانی و کلاً علومی که مربوط به ساختار شناسی مفهومی و ادبی قرآن است و حتی علم حدیث و علم فقه و هر علمی که بتواند به فهم آیات کمک کند، می‌تواند مقدمه یادگیری مواضع نبر باشد، ‌البته مهم‌ترین بحث، صرف و نحو زبان عربی است چرا که اگر افراد به این علم آشنایی پیدا کنند بعد از آن پرداختن به بحث مواضع نبر و یادگیری آکسان‌ها راحت‌تر خواهد بود. کما اینکه در حال حاضر نیز بر اساس تقلید این کار صورت می‌گیرد اما یک سری خطاها نیز دیده می‌شود که این موارد خطا در برخی تلاوت‌ها زیاد و در برخی دیگر کمتر است.

قاریان عرب زبان نیز درگیر مواضع نبر هستند
این قاری قرآن با اشاره به اینکه این خطاها حتی در قاریان مصری و عرب زبان نیز دیده می‌شود، بیان کرد: قاریان عرب زبان نیز زمانی که درگیر لحن می‌شوند، ‌از مواضع نبر غافل می-شوند، حتی قاریانی همچون استاد «مصطفی اسماعیل» و «عبدالفتاح شعشاعی» که به عنوان افراد بسیار دقیق در این موضوع مورد توجه قرار گرفته‌اند نیز زمانی که درگیر لحن می‌شوند توجهشان به رعایت مواضع نبر، کاهش می‌یابد.
حسین‌پور گفت: با سابقه ذهنی بیش از یازده ساله، از حدود شش سال پیش به طور جدی به پژوهش پیرامون کیفیت و تأثیر مواضع نبر در تلاوت قرآن پرداختم و تلاوت قاریان بین‌المللی و برتر کشور را مورد بررسی قرار دادم. ‌با اینکه این تلاوت‌ها زیبا و دلنشین بود و حتی تلاوت‌هایی وجود داشت که از لحاظ جنس صدای قاری و کیفیت اجرا، لِم و سبک تلاوت‌های مصری را دارا بود،‌ اما متأسفانه عدم فهم معنا و رعایت نکردن نبرات به شکل یک نقیصه و خلأ بزرگ به چشم می‌خورد.

97 درصد قاریان ایرانی در رعایت مواضع نبر مشکل دارند
وی در ادامه در پاسخ به این سؤال که با توجه به مطالعه صورت گرفته، ‌حدود چند درصد از قاریان ایرانی تلاوت‌هایی معنامحورانه دارند؟ گفت: بستگی دارد که تعریف ما از تلاوت معنا محور چه چیزی باشد؟ اگر منظور از تلاوت معنامحور، انتقال مفهوم کلی آیات همچون آیات بشارت، عذاب، توصیفات، آیات احکام و...است می‌توانیم بگوییم قاریان ما از این حیث، در سطح مطلوبی قرار دارند و خصوصاً‌ در دو سه سال اخیراهتمام قاریان به این موضوع بیشتر شده است. اما اگر مقصود ما از تلاوت معنا محور، تسلط بر مفاهیم الفاظ و مواضع نبر(آکسان‌ها) و فراتر از آن تشخیص و انتقال مفاهیم تدبری و تفسیری آیات باشد متأسفانه باید عرض کنم با توجه به پژوهش‌های گسترده‌ای که انجام داده‌ام بیش از 97 درصد تلاوت‌های قاریان و حافظان دارای خطا و اشکال است.
حسین‌پور در ادامه این گفت‌وگو با اشاره به نگارش مقاله‌ای با همین موضوع، ‌گفت:‌ مقاله‌ای که نگارش یافت با عنوان «نقش فهم معنا در تلاوت استادانه» بود، ‌در این مقاله، ذیل محورهایی که شورای عالی قرآن در نظر گرفته بود بحث نقش فهم معنا در تلاوت استادانه را مورد بررسی قرار دادم و عناصر و تمام ضروریات تلاوت معنامحور را مطرح کردم و به این بهانه وارد مواضع نبر به عنوان رکن اصلی انتقال معنا شده و مطالبی را در حد معرفی و ورودیه‌ای به این مبحث مهمّ ذکر نمودم.

قاری بدون رعایت مواضع نبر توان انتقال معانی را ندارد/ سرنوشت یک طرح پژوهشی
وی با بیان اینکه یک قاری هر قدر که در علم صرف و نحو، تفسیر و سایر علوم استاد باشد اما نبر الفاظ و عبارات را رعایت نکند، توان انتقال معانی را نخواهد داشت، گفت:‌ در این مقاله به دلیل محدودیت، راهکارهایی را که با استفاده از آن می‌توان به تلاوت معنامحور براساس رعایت مواضع نبر (آکسان‌‌ها) دست یافت مطرح نکرده‌ام بلکه آنها را در قالب یک طرح پژوهشی چندی پیش به شورای عالی قرآن ارئه نمودم که متأسفانه تا به‌حال هیچ ترتیب اثری به آن داده نشده است.
این محقق قرآنی خاطرنشان کرد: این طرح را قبلاً به مرکز توسعه و ترویج فعالیت‌های قرآنی که هم اکنون به معاونت قرآن و عترت وزارت ارشاد تبدیل شده است،‌ ارائه کردم و مسئول وقت آن زمان بسیار پیگیری و پشتیبانی کردند و حتی اولین نشست تخصصی تلاوت معنامحور را با حضور تعدادی از اساتید و مسئولان طراز اول قرآنی برگزار کردیم،‌ اما به دلیل مخالفت‌ها و و مانع‌تراشی‌ها ادامه اجرای این طرح ارزشمند میسّر نشد.
حسین‌پور بیان کرد: پس از آن، طرح را به شورای عالی قرآن ارائه دادم. البته پنج سال قبل نیز طرح دیگری را به شورا داده بودم که آموزشی بود، بعداً تشخیص دادم که لازمه اجرای این طرح آموزشی که ثمره آن تحقق تلاوت معنامحور است، طرح پژوهشی فعلی است.
وی افزود:‌ دلیل و ضرورت ارائه و اجرای این طرح پژوهشی این است که هنوز هیچ الگوی مرجع مورد تأیید و اجماعی برای بحث مواضع نبر نداریم، بنابراین لازم است که ابتدا الگوی استاندارد و مرجع، که ماحصل این طرح پژوهشی است در قالب کتاب، جزوه و سی دی آموزشی در اختیار قاریان قرار بگیرد و به تدریج به آنها آموزش داده شود، پس از آن می‌توانیم انتظار و مطالبه تلاوت مفهومی و معنامحور و نیز اجرای این نوع تلاوت از سوی قاریان در محافل و مسابقات را داشته باشیم.

برگزاری مسابقات تلاوت معنامحور بدون آموزش اشتباه است
این محقق قرآنی با بیان اینکه جدیداً در حال گنجاندن شرط معنامحوری در مسابقات قرآن هستند، یادآور شد: توقع اجرای تلاوت معنامحور در مسابقات در حالی است که تاکنون هیچ آموزشی در زمینه عناصر فهم معنا از جمله، آکسان‌ها به قاریان جوان و نوجوان و حتی اساتید داده نشده است. اگر تجوید، صوت و لحن و وقف و ابتداء قاریان، داوری می‌شود به این دلیل است که این موارد قبلاً آموزش داده شده است.
حسین‌پور گفت: تا این طرح پژوهشی انجام نشود تمام کارهای ما در این زمینه بی‌پایه و اساس خواهد بود، چرا که ما در مسابقات و محافل چیزی را از قاری مطالبه می‌کنیم که در زبان و گفتار و تکلم او نیست، مانند اینکه هیچ آموزشی در زمینه تجوید به افراد داده نشود اما انتظار داشته باشیم که در مسابقات نمره کامل این آیتم را دریافت کنند. توقع رعایت مواضع نبر و ارائه تلاوت مفهومی نیز به همین صورت است.
وی همچنین در ادامه این گفت‌وگو بیان کرد: همانطور که گفته شد آموزش نحوه رعایت آکسان‌ها نیازمند یک مقدمه پژوهشی و تخصصی است، اما به خاطر برخی دلایل غیر منطقی، این پژوهش و طرح‌ آموزشی مبتنی بر آن مورد توجه قرار نگرفته است.

آینده تلاوت معنا محور در کشور
این مدرس قرآنی کشورمان در ادامه در پاسخ به سؤالی در مورد آینده تلاوت معنامحور در کشور، گفت: صددرصد این امکان که در آینده تمامی قاریان ما تلاوت‌های معنامحور براساس رعایت آکسان‌ها داشته باشند وجود دارد،‌ کما اینکه با حداقل کارهایی که تابه‌حال صورت گرفته است و با حداقل تلاش قاریان تغییر و ارتقاء تلاوت‌ها را از جهت توجه به مفاهیم شاهد بوده‌ایم. قاریان به این موضوع توجه می‌کنند اما مؤلفه‌های لازم برای این کار فراهم نیست، ‌اگر این موارد فراهم شود،‌ با یک همکاری گسترده بین نهادهای قرآنی می‌توان انتظار آینده روشنی را داشت.
حسین‌پور با بیان اینکه آموزش‌ها در زمینه تجوید، وقف و ابتداء، صوت و لحن و ... به حد کافی ارائه شده است، ‌گفت: دیگر زمان آن رسیده که این موضوع به عنوان موضوع اصلی حیطه پژوهش و آموزش قرآن در اولویت قرار گیرد و به آراء افراد صاحب‌نظر در این زمینه توجه بیشتری شود تا مقدمات کار هرچه سریعتر فراهم گردد. اگر الگوی استاندارد و مرجع فراهم شود، همچنانکه فردی پس از طی یک دوره آموزشی، تجوید را فرا می‌گیرد،‌ با گذراندن یک دوره آموزشی می‌تواند تمامی ملزومات تلاوت مفهومی خصوصاً رعایت مواضع نبر در تلاوت را نیز فرابگیرد و دیگر معذوریتی برای ارائه تلاوت معنامحور نخواهد داشت.
وی در پایان یادآور شد: آنچه گفتیم مقدمات فنی و لفظی تلاوت مفهومی بود اما مقدمات معنوی بحث دیگری است و مهمترین آنها؛ قرائت، تدبّر، تزکیه و عمل است و البته توفیقی از ناحیه خداوند تبارک و تعالی است.

گفتنی است، زینب حسین‌پور، یکی از نخستین پژوهشگران قرآنی است که از حدود پنج سال پیش به بحث تلاوتی حول معنای آیات، نه صرفاً توجه به لحن و استفاده از نغمات اشاره و در این زمینه مقاله‌ای ارائه کرد.

دانلود مقاله نقش و جایگاه درک معنای آیات در تلاوت استادانه