فهم کلام قرآن، حضور قلب و تدبر؛ از آداب باطنی تلاوت

سیف‌الله معلمی، پیشکسوت قرآنی استان خوزستان در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از خوزستان، پیرامون قرائت معنامحور اظهار کرد: با توجه به آنچه در ترجمان وحی یعنی در احادیث و روایات ائمه اطهار(ع) آمده اهمیت ویژه‌ای به توجه به معانی و مفاهیم قرآن کریم بیان شده است.

تأکید ائمه(ع) بر توجه به معانی آیات

وی بیان کرد: در حدیثی از امام صادق(ع) که بیشترین احادیث پیرامون قرآن کریم از ایشان نقل شده یکی از اصحاب ایشان سؤال می‌کند قرآن را در یک شب بخوانم؟ حضرت پاسخ می‌دهد «در کمتر از یک ماه نباید خوانده شود.» این حدیث همان اهمیت توجه به معانی و مفاهیم قرآن کریم را گوشزد می‌کند؛ امام صادق(ع) در پاسخ به یکی از صحابه می‌فرماید: «إِنَّ الْقُرْآنَ لَا یُقْرَأُ هَذْرَمَةً وَ لَکِنْ یُرَتَّلُ تَرْتِیلًا تَرْتِیلًا فَإِذَا مَرَرْتَ بِآیَةٍ فِیهَا ذِکْرُ الْجَنَّةِ فَقِفْ عِنْدَهَا وَ سَلِ الله عَزَّوَجَلَّ الْجَنَّةَ وَ إِذَا مَرَرْتَ بِآیَةٍ فِیهَا ذِکْرُ النَّارِ فَقِفْ عِنْدَهَا وَ تَعَوَّذْ بِالله مِنَ النَّارِ؛ و هر آینه قرآن با سرعت و شتاب خوانده نشود، و باید هموار و شمرده و با آهنگ خوش خوانده شود، و هر گاه به آیه‌اى که در آن نام بهشت برده شده است گذر کنى آنجا بایست، و از خداى عزوجل بهشت را بخواه، و چون به آیه‌اى که در آن ذکر دوزخ است گذر کنى نزد آن نیز ایست کن و از دوزخ بخدا پناه ببر.»

شمرده خواندن قرآن

معلمی همچنین، در ادامه به سخن امام علی(ع) در تفسیر آیه 4 سوره مزمل «أَوْ زِدْ عَلَیْهِ وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلًا؛ یا بر آن [نصف] بیفزاى و قرآن را شمرده شمرده بخوان» اشاره کرد و افزود: ایشان با کلام «بیّنه تبیاناً» بر شمرده و روشن خواندن کلام خدا تاکید دارند.

پیشکسوت قرآن کریم گفت: ترتیل و صحیح‌ خواندن قرآن کریم آن است که آیات با مکث و تأمل خوانده شود تا اثر مطلوب و معنوی خود را بر قاری و شنونده بگذارد. در قرائات مفهومی قاری باید متوجه باشد که با پروردگار به طور واسطه مناجات  و قدرت الهی را حین تلاوت درک می‌کند. مقام معظم رهبری در ادعیه خود می‌فرماید: «خدایا ما را با قرآن زنده کن، ما را با قرآن محشور بگردان و ما را با قرآن بمیران» به معنای حقیقت فهم قرآن کریم است.

فهم کلام قرآن کریم از آداب باطنی تلاوت به شمار می‌رود

معلمی با اشاره به اینکه فهم کلام قرآن کریم از آداب باطنی تلاوت به شمار می‌رود، ادامه داد: حضور قلب، تدبر و تفهم آیات قرآن کریم از آداب عارفانه قرائت است. قاری باید بداند خداوند سبحان کلام خود را از عرش در سطح فهم مردم نازل فرموده و معنای کلمات به گونه‌ای انتخاب شده که درخور عقل انسان است، بنابراین قاری باید نسبت به آنچه که می‌خواند فهم و درک داشته باشد. اگرچه حقیقت کلام خداوند برای ما محجوب است اما با توجه به آیه 12 سوره مریم «یَا یَحْیَى خُذِ الْکِتَابَ بِقُوَّةٍ وَآتَیْنَاهُ الْحُکْمَ صَبِیًّا؛ اى یحیى کتاب [خدا] را به جد و جهد بگیر و از کودکى به او نبوت دادیم» و خطاب خداوند به حضرت یحیی(ع) سعی و تلاش در فهم آیات قرآن توصیه شده است.

این پیشکسوت قرآنی با تأکید بر اینکه قاری هنگام قرائت باید افکار خود را از هر گونه فکر خالی کند تا بتواند توجه محض به آیات قرآن داشته باشد، تصریح کرد: تدبر از حضور قلب بالاتر است و ترتیل قرآن کریم فرصت تدبر در آیات الهی را برای قاری ایجاد می‌کند. بر این اساس حضرت علی(ع) به عنوان قرآن ناطق می‌فرماید: «وَلا خَیْرَ فِی عِلْمٍ لا فِقْهَ فِیهِ ، وَلا خَیْرَ فِی قِرَاءَةٍ لا تَدَبُّرَ مَعَهَا.»

تاکید رسول مکرم اسلام(ص) بر تکرار آیات قرآن با هدف درک آنها

وی  با بیان اینکه اگر تدبر با تکرار امکان‌پذیر باشد، باید آیات و عبارات قرآن کریم تکرار شود، گفت: با دقت و توجه به قرائت قاریان مصری برخی از کلمات با نغمات متنوع تکرار می‌شود که این امر تأثیر بسیای بر روی شنونده می‌گذارد. در تاریخ نقل شده که پیامبر(ص) زمانی که آیه «بسم‌الله الرحمن الرحیم» نازل شد آن را 20 بار تکرار فرمودند که هدف حقیقی ایشان تدبر در معنا بود.

معلمی گفت: قاری قرآن باید در معانی اسماء الهی دقت داشته تا برای او کشف شود و بداند که این درک با توفیق الهی صورت گرفته تا دچار کبر و غرور نشود. از سوی دیگر آشنایی قاری با علم نحو و فصاحت کلام باعث تغییر شیوه قرائت آن شود.

تقلید کورکورانه در قرائت ممنوع

پیشکسوت قرآن کریم با بیان اینکه برخی از حجاب‌ها برای قاریان در قرائت وجود دارد، گفت: در برخی قاریان مشاهده می‌شود که همه همت آنها صرف نغمات و یا ادای حروف می‌گردد. حتی برخی اساتید این عرصه نیز تنها بر تحریرهای قرائت تأکید دارند. تقلید کورکورانه از دیگر قاریان که از روح قرآن بی‌خبرند نیز باطل بوده و مانع از فهم صحیح آیات می‌شود.

وی عنوان کرد: موضوع مهم دیگری در ارتباط با قرائت معنامحور وجود دارد که تخصیص نامیده می‌شود؛ قاری در این عرصه باید هرگونه خطاب به قرآن کریم را خود بداند. این امر مسئله بسیار ظریف و مهم است که در تلاوت معنامحور تأثیر دارد. تأثیرپذیری قلب قاری قرآن از آثار آیات شریفه بر اساس مضامین نکته دیگر تأثیرگذار در قرائت معنامحور است که اینها به شناخت و معرفت نسبت به آیات بازمی‌گردد.

توجه بیشتر به وقف و ابتدا در آیین‌نامه مسابقات قرآن

معلمی به جایگاه وقف و ابتدا و تلاوت معنامحور در آیین‌نامه مسابقات قرآن جمهوری اسلامی ایران اشاره کرد و افزود: بخش اندکی از نمره آیین‌نامه وقف و ابتدا اختصاص می‌یابد و تجوید در درجه اهمیت بیشتری قرار دارد. برنامه‌ریزان قرآنی و تدوین کنندگان آیین‌‌‌نامه مسابقات قرآن، سازمان اوقاف و امور خیریه، شورای عالی قرآن، سازمان دارالقرآن الکریم کشور باید به این امر توجه داشته باشند.

پیشکسوت قرآنی اظهار کرد: قاری و مرتل نباید به صدا، توان و علم خود توجه داشته باشد. بر این اساس رسول خدا(ص) می‌فرماید: «إن من أحسن الناس صوتًا بالقرآن، الذی إذا سمعته یقرأ أریْت أنه یخشى الله عز وجل؛ بهترین مردم از نظر صدا کسی است که صدای او نشان دهنده خدا خاشعانه و خاضعانه باشد.» همچنین در کلامی از امیرالمومنین(ع) آمده است: «وَإِذَا مَرُّوا بِآیَةٍ فِیهَا تَخْوِیفٌ أَصْغَوْا إِلَیْهَا مَسَامِعَ قُلُوبِهِمْ» که اشاره به توصیف مومنان در خطبه متقین است.

وی بیان کرد: برخی از آفات در عرصه قرائت وارد شده که از آن جمله پول‌پرستی است. این امر در قاریان خطرناک است. از سوی دیگر توجه به الحان و دستگاه‌ها نیز بسیار شده که قاریان باید به دنبال معنا و مفهوم آیات بوده تا تلاوتشان را اعتلا بخشند.