قرآن چگونه از ظرفیت ادب برای ایجاد گفتمان سازنده بهره برده است؟

به گزارش ایکنا، نشست «روش‌شناسی گفتمان سازنده در قرآن کریم (مطالعه موردی ادب زبانی)» با سخنرانی بهمن هادی‌لو؛ عضو هیئت علمی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، 15 مهر در دانشکده علوم قرآنی مراغه برگزار شد که گزیده آن را در ادامه می‌خوانید؛

در بحث روش‌شناسی گفتمان سازنده در قرآن کریم می‌خواهیم تشخیص دهیم چه روش‌هایی وجود دارد که در خطاب بین دو نفر موجب شود تا این خطاب اثرگذار و گفتمان سازنده باشد. بحث ادب زبانی یکی از روش‌هایی است که قرآن به عنوان راهبردی برای اثرگذاری در مخاطب از آن بهره برده است.

از دیرباز مواجهه مردم با یک ایدئولوژی جدید همواره با سرکشی و عدم پذیرش همراه بوده که به سبب عجین شدن اعتقادات پیشین در جان آنهاست. طبیعتاً صاحب ایدئولوژی جدید به دنبال راه‌هایی خواهد بود تا آن سرکشی را به کرنش تبدیل کند. یکی از راه‌ها بهره‌گیری از راهبرد گفتمان سازنده است که نقش بسزایی در قانع ساختن مخاطب دارد. دین اسلام به عنوان یک ایدئولوژی جدید، که به دنبال ساختارشکنی در عادات مردمان عصر نزول بود، با چالش‌های متعددی روبه‌رو بود و قرآن به عنوان پیام الهی استراتژی‌های متعددی را برای اقناع مخاطبان بر مبنای ادب زبانی به کار برده است. مقاله من به دنبال پاسخ به این سؤال است که قرآن از چه ساخت زبانی برای گفتمان سازنده بهره برده است؟

استفاده قرآن از ادب برای تاثیرگذاری در مخاطب

اشاره کردم که قرآن براساس هدف‌گذاری خود برای اثرگذاری حداکثری و نفوذ در مخاطب از انواع شیوه‌ها بهره برده که از مهم‌ترین آنها ادب زبان است. به این ترتیب قرآن که در آیات متعددی به رعایت ادب در گفتار سفارش کرده نمی‌تواند دارای ساختاری باشد که در آن ادب رعایت نشده باشد. وقتی قرآن ما را به رعایت ادب در گفتار سفارش کرده است، ساختار آن می‌تواند خالی از ادب باشد؟ قرآن ساخت‌های زبانی متعددی دارد که کنکاش در آن ذیل نظریه ادب حائز اهمیت است.

قرآن در آیات متعددی به رعایت ادب و اخلاق در گفتمان بدون توجه به گرایش مذهبی و قومیتی سفارش کرده است. از همین آیات برداشت می‌شود که در گفتمانی که به قصد تأثیر بر مخاطب انجام می‌گیرد تعامل نیکو یک قاعده اساسی است. برای مثال آیه 159 سوره آل عمران می‌فرماید: «به مرحمت خدا بود که با خلق مهربان گشتی و اگر تندخو و سخت‌دل بودی مردم از گِرد تو متفرق می‌شدند، پس از (بدیِ) آنان درگذر و برای آنها طلب آمرزش کن و (برای دلجویی آنها) در کارِ (جنگ) با آنها مشورت نما، لیکن آنچه تصمیم گرفتی با توکل به خدا انجام ده، که خدا آنان را که بر او اعتماد کنند دوست دارد» یا آیه 125 سوره نحل می‌فرماید: «(ای رسول ما خلق را) به حکمت (و برهان) و موعظه نیکو به راه خدایت دعوت کن و با بهترین طریق با اهل جدل مناظره کن (وظیفه تو بیش از این نیست). البته خدای تو (عاقبت حال) کسانی را که از راه او گمراه شده و آنان را که هدایت یافته‌اند بهتر می‌داند.»

بحث بعدی سطح تطبیقی است. سطح تطبیقی را مهمترین رکن این پژوهش می‌دانیم. در هر پژوهشی بُعد عملی و تطبیقی آیینه تمام‌نمای سطح تئوری پژوهش است و می‌توان آن را از ارکان مهم تحقیق برشمرد که به نتیجه تحقیق جامه عمل می‌پوشاند. ساختار زبان در امر ارتباط جایگاه ویژه‌ای دارد که از بُعد اجتماعی بهره می‌برد و به‌کارگیری آن نشانه جایگاه اجتماعی گوینده و مخاطب است.

در مطالعه درباره ساخت‌های زبانی قرآن به ساخت‌هایی بر‌خوردم که دربردارنده ادب است و به چند نوع تقسیم می‌شود. یک بخش راهبردهای بیانی غیرمستقیم است که به عنوان یکی از روش‌های ادب زبانی، در گفتمان سازنده نقش دارد. در بخش دوم به این موضوع پرداختم که چگونه القاب می‌توانند در ادب زبانی نقش داشته باشند. بخش بعدی حسن اسناد و مقابله در پرتو تصویر است.

اشاره غیرمستقیم یکی از روش‌های به‌کارگیری ادب در کلام است. مانند مواردی که به جای جمله امری از ساختار پرسشی یا خبری در کلام بهره گرفته می‌شود. بیان غیرمستقیم ساختار طولانی‌تری دارد. هرچه گفتار غیرمستقیم‌تر باشد مؤدبانه‌تر است. لذا در گفتارهای غیرمستقیم به دنبال ادب هستیم؛ یعنی در گفتارهایی که دستوری نباشد ادب رعایت شده است. یکی از ساخت‌های مبتنی بر بیان غیرمستقیم ساخت استفهام است که در زبان عربی اسلوب معروفی محسوب می‌شود و اغلب سخنگویان آن را به کار می‌برند.

ارتباط اندیشه، گفتمان سازنده و تربیت

چطور استفهام به گفتمان سازنده منجر می‌شود؟ پای ثابت استفهام تقویت اندیشه و تفکر است. در واقع استفهام منجر به تقویت اندیشه و تفکر می‌شود و یکی از عناصر مهم گفتمان سازنده شمرده می‌شود و اهداف تربیتی در الگوهای تربیتی، اندیشه‌ورزی است. اگر اندیشه‌ورزی نباشد، نه گفتمان سازنده داریم و نه تربیت. تفکر وابسته به اموری است که یکی از مؤلفه‌ها و عوامل آن پرسش است و تا پرسش نباشد، تفکر وجود نخواهد داشت.

قرآن از استفهام بهره بسیاری برده و با طرح سؤالات متعددی وجدان، قوه عاقله، تفکر و اندیشه انسان‌ها را بیدار و آنها را به سوی کمال الهی هدایت کرده است. همچنین، وقتی شما امری را در ساخت استفهام به کار می‌برید، به مخاطب احترام می‌گذارید و این بیش از امر واقعی در مخاطب تأثیر می‌گذارد.

در مورد ساخت کنایه به عنوان یکی دیگر از موارد بیان غیرمستقیم باید بگویم که قرآن کریم نزاهت بیانی و متانت گفتاری خود را در همه حوزه‌های مربوط به مسائل جنسی و التذاذات آن به کار گرفته است. از مجموع تعابیر به کار رفته در این باره که شامل التذاذ قلبی، کلامی، بصری، لمسی و مقاربتی می‌شود و با جست‌وجوی آرای مفسران و لغت‌شناسان در معانی این واژه‌ها استنباط می‌شود که تمامی واژه‌ها غیرصریح و از باب تشبیه، استعاره و بیشتر به صورت کنایه هستند.