یادی از «صاحب ریاض»؛ فقیه و محقق شیعه

فقیه بزرگ شیعه میر سیدعلی فرزند سیدمحمدعلی طباطبائی کاظمی اصفهانی حایری در نیمه دوم قرن دوازدهم هجری و در دوازدهم ماه ربيع‌المولود (كه بنا بر وايت ثقةالاسلام كلينى در كافى روز تولد حضرت رسول(ص) بوده) در سال ۱۱۶۱ ه.ق در كاظمين از خاندانی با اصالت اصفهانی متولد شد.

مادرش دختر عالم جلیل‌القدر ملامحمد اكمل اصفهانى بود که پدر نابغه بزرگ شیعه وحید بهبهانی است. او نخست در نزد دایی‌‏زاده خود آقا محمدعلى شروع به درس خواندن كرد که او را با كسانى كه از نظر سن و سال بزرگتر بودند گذاشت، اما در تحصیل از همه آنان جلوتر افتاد و سپس ترقى کرد و در نزد خود عالم بزرگ و مجدد شیعه وحید بهبهانى به ‌درس خواندن پرداخت تا خود از علمای اعلام شده و به تأليف و تدريس مشغول شد. وی در راه علم، سختی بسیار کشید به حدی که مشهور است که آن جناب علم را به گریه و زاری و مناجات به درگاه حضرت باری‌تعالی تحصیل کرده است، زیرا که به ظاهر مدت تحصیلش آن‌قدر نبود که بتوان به این مرتبه عالیه رسید.

وی به دلیل نوشتن کتاب «رياض المسائل فی بيان الاحكام بالدلائل» که مهم‌ترین اثر اوست، به «صاحب ریاض» مشهور شد. این عالم شیعی 70 سال زندگی کرد و بالاخره بعد از عمری خدمت به جهان اسلام و تشیع در ۲۲ محرم سال ۱۲۳۱ قمری به سرای جاوید شتافت. پیکر مطهر وی در کنار دایی و استاد خود وحید بهبهانی در حرم حسینی مدفون شد.

سیدعلی طباطبایی در فقه اصول و حدیث تخصص کافی داشت گرچه تبحرش در اصول بیش از فقه بود ولی شهرتش در فقه بیش از اصول است.

کرامتی از صاحب ریاض

از اتفاقات عجیب زندگی سید صاحب ریاض آنکه در سال ۱۲۱۶ قمری که فرقه وهابیه تحت ریاست سعود به کربلای معلی وارد و اهالی آن را قتل‌عام کردند. سید صاحب ریاض قبلاً اهل و عیال خود را به جای امنی فرستاده و خودش با طفل شیرخواره‌ای که از روی غفلت از خانه بیرونش نکرده بودند تنها ماند و موقعی که وهابی‌ها وارد خانه سید می‌شوند وی از روی ناچاری طفل را در بغل گرفته و در زیر سبد بزرگی که از ضروریات خانه بوده مخفی می‌شود. آنها بعد از تفتیش بسیار سید را پیدا نمی‌کنند و در همان خانه که سبد در آنجا بوده غیر از اندکی هیزم كه در يک گوشه آن بوده چیزی ندیدند پس بگمان اینکه شاید سید در زیر آن هیزم‌ها مخفی باشد آنها را يک يک برداشته و بر روی آن سبد انداختند.

ویژگی‌های اخلاقی صاحب ریاض

وی از نظر سجایای اخلاقی و فضائل معنوی یگانه زمان خویش و انسانی کامل بود. صاحب «مرآت الاحوال» در مورد ویژگی‌های اخلاقی وی چنین می‌گوید که وی عالمی است کم‌نظیر و فضایل و محامدش عالم‌گیر و از بزرگان فضلای دوران و عمده علمای این خاندان و متخلق به اخلاق حمیده مصطفوی و متأدب به آداب مرضیه مرتضوی است. ماه‌ها و سال‌های بسیار باید بیاید تا مثل او عالمی به‌وجود آید. 

مهم‌ترین ویژگی صاحب ریاض احتیاط در حق‌الناس بود. ایشان در رعایت حقوق مردم بسیار دقت‌نظر به خرج می‌داد و در این مورد سفارش‌های اکید می‌کرد. علامه مامقانی در مورد شدت و ورع و احتیاط صاحب ریاض نقل می‌کند: «وی روزی از رفتن به نماز جماعت خودداری کرد نمازگزاران نزد وی آمدند و علت ترک نماز جماعت را از ایشان جویا شدند. ایشان در جواب گفت من امروز در عدالت خود اشکال دارم از این‌رو نمی‌توانم امام جماعت شما باشم. آنها از علت اشکال ایشان نسبت به عدالت خود پرسیدند وی گفت دختر مولایم وحید (همسر صاحب ریاض) حرف‌هایی به من زد که من کنترل خود را از دست دادم و به او گفتم هر چه به من گفتی به خودت برگردد به همین جهت من در عدالت خود اشکال می‌کنم از این‌رو نمی‌توانم امام جماعت شما باشم. صاحب ریاض امامت جماعت را ترک گفت و دیگر نماز را با جماعت اقامه نکرده تا این که همسرش از او راضی شد و او را حلال کرد.» دشمنان و مخالفان او هم به تقوا و ورع ایشان اعتراف داشتند. میرزااحمد نیشابوری با اینکه با صاحب ریاض عناد بسیار داشت و افکار او را صحیح نمی‌پنداشت ولی در کتاب رجالش درباره سیدعلی صاحب ریاض می‌نویسد: علی بن محمد علی پسر ابوالمعالی حسنی حسینی طباطبایی، محل تولد کربلا، استاد فقه و اصول و مجتهدی است خالص، احتیاط در امور را مراعات می‌کند. 

عبادت و فعالیت‌های اجتماعی صاحب ریاض 

صاحب ریاض رمز موفقیت خود و رسیدن به کمال واقعی را در عبادت خداوند سبحان و راز و نیاز با معبود خود می‌دانست و همان‌طور که قبلاً گفته شد، علم را با گریه و زاری و مناجات به درگاه باری‌تعالی تحصیل کرد. دانشمندان علم تراجم کثرت عبادت و ارتباط وی را با خداوند بسیار ستوده و نوشته‌اند: وی عادتش بر این بود که شب‌های جمعه را تا به صبح شب‌ زنده‌داری کرد و به عبادت حق‌تعالی مشغول می‌شد و هیچ وقت تهجد و نماز شبشان قطع نمی‌شد.

صاحب ریاض خدمات اجتماعی فراوانی انجام داد. وی برای دفاع از شهر کربلا در برابر هجوم وهابی‌‍‌ها دیوار بلندی دور شهر کربلا در سال ۱۲۱۷ قمری بنا کرد و برای حفظ نظم و رعایت قانون در شهر کربلا دست به تأسیس نیروی انتظامی زد. ایشان قبیله‌ای از بلوچی‌ها را که بدنی قوی داشتند در کربلا اسکان داد تا نظم و قانون را حفاظت کنند. 

زمان مرجعیت ایشان مقارن با فتح هندوستان بود، از این‌رو وجوهات اسلامی بسیاری از بلا فتح شده به دست ایشان می‌رسید. وی از این وجوهات در جهت خدمات اجتماعی و عام‌المنفعه استفاده فراوانی کرد و خانه‌ها و باغ‌های زیادی را خریداری و وقف فقیران و علمایی که در اطراف کربلا اسکان داشتند، کرد و نیز از همان وجوهات خانه‌های بسیاری را در کربلا خرید و آنها را به ساکنان آنها وقف کرد. 

از جمله خدمات اجتماعی ایشان بنا کردن مکان‌های مذهبی و تعمیر و توسعه آنها بود. نمونه بارز این خدمات بنای مسجد جامع کربلاست. این مسجد در نزدیکی بازار بزرگ تجاری کربلا واقع شده است که در سال ۱۲۲۰ ه.ق کار بنای آن به اتمام رسید. این مسجد که دارای مصلای بزرگ است بعد از صاحب ریاض نیز توسعه پیدا کرد و به جهت اقامه نماز جماعت و تولیت آن توسط میرزا علی نقی طباطبایی (متوفا: ۱۲۸۹ ه.ق) به مسجد جامع میرزا علی نقی طباطبایی شهرت یافت.

اذن صاحب ریاض برای جهاد 

جنگ‌های اول ایران و روسیه در قرن سیزدهم در سال 1218 ه.ق آغاز شد و به مدت 10 سال تا سال 1228 ه.ق ادامه یافت و با شکست ارتش ایران به رهبری عباس‌میرزا قاجاری و با پذیرش عهدنامه گلستان به پایان رسید. جمعی از علمای بزرگ شیعه در این جنگ فتوا به دفاع و جهاد دادند بزرگانی مانند: سیدعلی طباطبایی صاحب ریاض، شیخ جعفر کاشف‌الغطاء، ملا احمد نراقی، میرزاابوالقاسم قمی، سیدمحمد مجاهد، میر محمدحسین سلطان‌العلماء امام جمعه اصفهان و ملا علی‌اکبر اصفهانی، شیخ هاشم کعبی، میرزا ابراهیم مجتهد شیرازی و محمدرضا همدانی. 

شاگردان و تألیفات صاحب ریاض 

علامه وحید بهبهانی در اواخر عمر که دیگر قادر به تدریس نبود علامه سیدمهدی بحرالعلوم را به نجف فرستاده و به صاحب ریاض دستور می‌دهد که تدریس و ریاست علمی را در شهر کربلا برعهده بگیرد. صاحب ریاض شاگردان زیادی را در فقه و اصول و رجال و حدیث پرورش داده است. معروفترین آنها عبارتند از: سیدمحمد مجاهد طباطبایی(فرزند صاحب ریاض)، سیدمهدی طباطبایی(فرزند صاحب ریاض)، شیخ ابوعلى حایری، نویسنده منتهی‌المقال، شیخ اسدالله دزفولی صاحب مقابیس، سیدمحمد‌باقر شفتی، معروف به حجت‌الاسلام سیدجواد حسینی عاملی صاحب کتاب «مفتاح الكرامه»، ملا جعفر شریعتمدار استرآبادی، ملا محمدتقی برغانی قزوینی(شهید ثالث)، ملا محمد صالح برغانی، ملا محمد شریف آملی مازندرانی، سیدحسین موسوی خوانساری.

شاگردان خوزستانی صاحب ریاض نیز عبارت از: شيخ احمد بن الآقا محمد علی بهبهانی کرمانشاهی، اسدالله بن اسماعيل كاظمی تستری دزفولی، سيداسماعيل بن شاهمير (سادات گوشه)، شيخ حسين بن مرتضی بن شمس‌الدين دزفولی تستری انصاری(عمو و استاد و پدر زن شیخ انصاری)، شيخ شمس‌الدين بن جمال‌الدين بهبهانی خراسانی، سيدعبداللطيف بن أبی طالب بن نورالدين بن سيد‌نعمة‌الله جزائری تستری، سيدعلی بن محمد بن عبدالله موسوی بلادی بحرانی، سيدكاظم بن السيد محمد بن السيد نورالدين بن سيدنعمة‌الله جزائری تستری، شيخ محسن بن اسماعيل بن محسن دزفولی، ملا محمد بن محمد علی بن محسن بن محمد علی بهبهانی، شيخ آقا محمد اسماعيل بن آقا محمد علی بهبهانی كرمانشاهی، شيخ محمد جعفر بن محمد علی بن محمد باقرالوحيد بهبهانی كرمانشاهی، آغا محمود بن آغا محمد علی بن وحيد بهبهانی کرمانشاهی.

برخی شیخ مرتضی انصاری را از شاگردان او برشمرده‎اند و شیخ انصاری نیز در کتاب مکاسب در دو جا از وی به «سید مشایخنا فی الریاض» یاد کرده است که ظاهر در شاگردی در نزد وی است.

تأليفات وی عبارتند از: رياض المسائل في بيان الاحكام بالدلائل، شرح مفاتيح الشرايع، رساله تثليث التسبيحات الاربع في الاخیرتین، رسالة الأصول الخمس، رسالة الاجماع والاستصحاب، رساله تحقيق حجيت مفهوم موافقت، رسالة جواز الاكتفاء بضربة واحدة في التیمم مطلقا، رساله اختصاص الخطاب الشفاهي الحاضر في مجلس الخطاب، رساله منجزات المريض، رسالة الكفار المكلفون بالفروع، رسالة اصالة براءة ذمة الزوج عن المهر، رساله حجية الشهرة، رساله حلية النظر الى الاجنبية في الجمله و اباحة سماع صوتها كذلك، حاشية على معالم الدين وملاذ المجتهدين.

مهم‌ترین اثر صاحب ریاض «ریاض المسائل فی بیان الاحکام بالدلائل» یا «ریاض المسائل و حیاض المسائل» و یا «شرح کبیر» است. این اثر کم‌نظیر و بسیار مهم شرح مختصر النافع محقق حلی است. نوشتن آن در نیمه شب جمعه 27 ماه صفر سال ۱۱۹۲ ه.ق در ۳۱ سالگی به اتمام رسیده است و این نشان از نبوغ وی در فقه دارد. ریاض المسائل یک دوره کامل فقه استدلالی از باب طهارت تا باب دیات در دو مجلد است که حاوی نظرات بزرگانی فقه است.

 این کتاب طی سال‌های متمادی یکی از کتب درسی حوزه‌های علمیه شیعه بوده و هم‌اکنون نیز یکی از کتاب‌های مرجع و مورد تحقیق فضلا و فقهاست. علمای شیعه بر این کتاب ارزشمند نزدیک ۱۱۰ شرح و حاشیه و تلخیص و ترجمه نوشته‌اند که بیانگر اهمیت آرای صاحب ریاض در حوزه‌های علمیه شیعه است.

صاحب ریاض دو فرزند دانشمند و نابغه تربیت کرد و به جامعه اسلامی تحویل داد که هر کدام منشأ خدمات بسیار شدند؛ فرزند بزرگ ایشان سیدمحمد طباطبایی معروف به سیدمحمد مجاهد (متوفای ۱۲۴۲ ه.ق) است. وی رهبری علمای شیعه در جنگ دوم با روس تزاری را برعهده داشت و به همین دلیل به سید مجاهد معروف شد. وی آثار فراوانی از جمله مناهل و مفاتیح الاصول را نگارش کرده است. وی داماد عالم بزرگ شیعه علامه سیدمهدی بحرالعلوم بود. 

فرزند دانشمند دیگر سیدعلی طباطبایی، سیدمهدی طباطبایی (متوفای ۱۲۶۰ ه.ق) از استادان مشهور حوزه علمیه کربلا بود که به پرورش طلاب اشتغال داشت. 

نوادگان صاحب ریاض نیز دارای فضل و کمال بودند و به آل طباطبایی و حجت معروف هستند و هم‌اکنون نیز این سلسله جلیله ادامه دارد و منشأ خیرات و برکات علمی فراوان برای جامعه اسلامی است.

حجت‌الاسلام و‌المسلمین امرالله شجاعی‌راد، استاد و پژوهشگر حوزه