غفلت جامعه تفسیری از یادگار قرآنی شهید صدر

قرآن کریم کتاب حیات و سعادت است؛ این کتاب آسمانی اقیانوس عمیقی است که هیچ‌کس به عمق آن دست نیافته و تنها پیامبر گرامی(ص) و ائمه اطهار(ع) به حقیقت آن دست یافته‌اند. عالمان دین به دلیل حرکت در جاده ترسیم شده از سوی عترت نیز توان دستیابی به برخی حقایق قرآن را دارند و در عصر غیبت کبری، فقهای باتقوا و مسلط به آیات وحی می‌توانند با تفسیر این کتاب با عظمت، راه را به جویندگان سعادت نشان دهند.

از میان این عالمان زمان‌شناس و کم‌نظیر می‌توان به فقیه عالیقدر و مجاهد آیت‌الله شهیدسیدمحمدباقر صدر اشاره کرد. ۱۹ فروردین سالروز شهادت این نابغه جهان اسلام و خواهر بافضیلتش شهیده سیده‌بنت‌الهدی صدر است. 

شهید سیدمحمدباقر صدر از جمله مراجع تقلیدی است که آثار ایشان همواره با تعقل بسیار و زمان‌شناسی و درک صحیح از نیاز دورانش همراه بوده است، بنابراین همواره آثار این شخصیت والامقام از طراوت و تازگی برخوردار هستند. از جمله آثار ایشان کتاب «التفسیر الموضوعی و التفسیر التجزیئی فی القرآن الکریم» است. این کتاب با رویکرد برخی از موضوعات علوم قرآنی توسط مؤلف محترم به رشته تحریر درآمده است.

این اثر گرانسنگ در چهار فصل خلاصه می‌شود. فصل اول؛ شناختنامه کتاب است. شهیدصدر(ره) که از مراجع تقلید، قرآن‌پژوهان و دانشمندان نامی و بزرگ مذهب تشیع است، در کتاب یادشده مطالب خود را به‌صورت درس بیان کرده و سپس این درس‌ها از طرف ناشر کتاب، جمع‌آوری و به‌صورت کتاب به چاپ رسیده است. موضوعات مورد بحث در کتاب را می‌توان در سه محور «تفسیر موضوعی و ترتیبی»، «سنت‌های الهی» و «عناصر اجتماعی از نظر قرآن» تقسیم‌بندی کرد که در قسمت اول به بیان جایگاه تفسیر موضوعی و ترتیبی و تفاوت آن دو پرداخته و برای هر کدام فواید و آثاری را بیان کرده است.

در قسمت دوم سنت‌های تاریخی را که خداوند در قرآن بیان کرده و به‌صورت قانون می‌توان محسوب کرد، تشریح کرده و در قسمت پایانی به توضیح عناصر تشکیل‌دهنده اجتماع پرداخته، رابطه هر کدام از آن‌ها با یکدیگر را از دو دیدگاه قرآنی و مادی‌گری بررسی کرده است.

نکته قابل توجه این اثر آن است که با توجه به محتوای این اثر، به نظر می‌رسد که این کتاب بیشتر به مباحث درون قرآنی نزدیک‌تر است تا به مباحث علوم قرآنی.

مطالب این کتاب به‌صورت درس بیان شده و فصل‌بندی نشده است ولی موضوعات آن را می‌توان در سه فصل تقسیم‌بندی کرد. فصل اول: تفسیر موضوعی و ترتیبی در قرآن (شامل درس اول و دوم)، فصل دوم: سنن تاریخی در قرآن (از درس سوم تا هفتم) و فصل سوم: عناصر تشکیل‌دهنده اجتماع از نظر قرآن (از درس هشتم تا چهاردهم). جالب آن است که در فصل فصل این کتاب زمان‌شناسی و تعقل ویژه توسط مؤلف گرانمایه به وضوح دیده می‌شود.

در کتاب ذی‌قیمت «التفسیر الموضوعی و التفسیر التجزیئی فی القرآن کریم» ارتباط انسان و طبیعت تعریف شده است و همان‌گونه که اشاره شد در این اثر بیشتر به مسائل درونی قرآن اشاره شده تا علوم قرآن و در این اثر ابداً سطحی‌نگری مشاهده نمی‌شود.

شهید صدر در فصل سوم کتاب، عناصر تشکیل‌دهنده اجتماع را بررسی کرده و می‌گوید عناصر اصلی اجتماع عبارت است از: انسان و طبیعت و رابطه این دو. مؤلف برای توضیح این مطلب از شواهد تاریخی و آیات قرآن استفاده کرده است. در فصل دوم کتاب نیز سنت‌های تاریخی را از نظر قرآن کریم بحث می‌کند و با توجه به آیات قرآنی که این موضوع را بحث کرده است نتیجه‌گیری می‌کند که: سنن تاریخی اتفاقی نیست و از طرف دیگر این سنت‌ها به خدا ارتباط دارد و به اراده او انجام می‌شود. در همین فصل(درس هفتم) اشکال مختلف و صورت‌های متفاوت سنن تاریخی را مورد بحث قرار می‌دهد و نتیجه می‌گیرد که این سنن به سه صورت می‌تواند باشد؛ به‌صورت قضیه شرطیه، به‌صورت قضیه فعلیه و سوم به‌صورت یک جریان طبیعی در حرکت تاریخ و برای هر کدام از آیات قرآن مثال می‌زند.

کتاب «التفسیر الموضوعی و التفسیر التجزیئی فی القرآن کریم» در یک جلد، متن آن عربی و دارای ۲۶۰ صفحه است. متأسفانه این کتاب همچنان در بین جامعه قرآنی مظلوم است و حتی در مباحث تفسیری نیز توسط جمهور مفسرین حاضر به این کتاب استناد نمی‌شود، در حالی که شهید سیدمحمدباقرصدر با ژرف‌نگری ویژه این دروس را بیان کرده و جای تأسف است كه جامعه تفسیری از این یادگار مهم آن فقیه شهید غفلت کرده‌اند و بسیار نیکو و پسندیده است که حوزه‌های علمیه علاوه بر احیای نام و تفکر شهیدصدر به احیای سایر آثار این فقیه والامقام خصوصاً آثار تفسیری ایشان همت گماشته و تفسیر قرآن را با ژرف‌نگری و زمان‌شناسی برای مردم بیان کنند.

حجت‌الاسلام امین بهرامی(شریعت شوشتری)