نقش جاسوسان در واقعه کربلا

بررسی واقعه عاشورا بدون توجه به ساختار اطلاعاتی و امنیتی حکومت اموی، به‌ویژه در دوره حکومت عبیدالله بن زیاد، تحلیلی ناقص خواهد بود. دستگاه خلافت اموی با شبکه‌ای گسترده از جاسوسان، مراقبان و خبرچینان، تلاش داشت تا هرگونه جنبش اعتراضی را در نطفه خفه کند.

این شبکه اطلاعاتی نقشی تعیین‌کننده در ناکامی قیام مسلم بن عقیل در کوفه و در نهایت وقوع فاجعه کربلا داشت.

۱. تحریف واقعیت‌ها و فضا‌سازی امنیتی توسط گزارشگران درباری در منابعی چون الإمامة و السیاسة نقل شده که امام حسین علیه‌السلام، در واکنش به تهمت‌ها و برچسب‌هایی که حکومت اموی به او نسبت داده بود، چنین فرمود: «فَإِنَّما رَقّاهُ المَلّاقونَ المَشّاؤونَ بِالنَّميمَةِ المُفَرِّقونَ بَينَ الجَمعِ، وكَذَبَ الغاوونَ المارِقونَ، ما أرَدتُ حَربا ولا خِلافا» این کلام، آشکارا نشان می‌دهد که برخی گزارشگران و جاسوسان که به یزید نزدیک بودند، با نقل سخنان تحریف‌شده و تفرقه‌انگیز، چهره امام را وارونه جلوه داده و حکومت را به واکنش شدید واداشتند. بدین ترتیب، سیاست دستگاه اموی از ابتدا بر پایه اطلاعات غلط بنا نهاده شد.

۲. ایجاد شبکه نظارتی در بصره پس از اطلاع از حرکت امام حسین علیه‌السلام، عبیدالله بن زیاد، والی بصره و کوفه، به کارگزار خود در بصره دستور داد اقدامات اطلاعاتی گسترده‌ای را آغاز کند: «فَكَتَبَ إلى عامِلِهِ بِالبَصرَةِ أن يَضَعَ المَناظِرَ ويَأخُذَ بِالطَّريقِ» (الطبری، ج ۵، ص ۳۵۳) این دستور گویای آغاز یک مهار کامل امنیتی در مسیرهای منتهی به کوفه بود، برای آنکه هیچ نیروی مردمی به امام نپیوندد.

۳. هشدار امنیتی گسترده به فرمانداران و جاسوس‌سازی هدفمند یزید بن معاویه در یکی از نامه‌های رسمی خود به عبیدالله بن زیاد هشدار داد که مراقبت‌ها و فعالیت‌های امنیتی را به بالاترین حد ممکن برساند: «فَضَعِ المَناظِرَ وَالمَسالِحَ، وأذكِ العُيونَ، وَاحتَرِس كُلَّ الاِحتِراسِ، وَاحبِس عَلَى الظِّنَّةِ، وخُذ بِالتُّهمَةِ، غَيرَ أن لا تُقاتِل إلّا مَن قاتَلَكَ» (أنساب الأشراف، ج ۲، ص ۳۴۲) یزید در این دستور حتی از ابن زیاد خواست تا افراد مظنون را بدون دلیل بازداشت کند، در حالی که تنها به مقابله فیزیکی با دشمن واقعی توصیه می‌کرد. این سیاستِ به‌شدت پلیسی، فضای کوفه را به شهری امنیتی و خفقان‌زده تبدیل کرد.

۴. فرمان مستقیم یزید برای رصد و جاسوسی از امام حسین (ع) در یکی دیگر از نامه‌های یزید که در أخبار الطوائف آمده، به صراحت بر نظارت بر امام حسین (ع) تأکید شده است: «وقَد بَلَغَني أنَّ الحُسَينَ بنَ عَلِيٍّ قَد فَصَلَ مِن مَكَّةَ مُتَوَجِّها إلى ما قِبَلِكَ، فَأَدرِكِ العُيونَ عَلَيهِ، وضَعِ الأَرصادَ عَلَى الطُّرُقِ» (أخبار الطوائف، ص ۴۷۳) یزید در این نامه از ابن زیاد خواست تا جاسوسان و دیده‌بانان را در مسیر حرکت امام مستقر کند تا از هرگونه ارتباط مردمی جلوگیری شود و گزارش کامل مسیر حرکت ایشان ارسال شود.

۵. نفوذ جاسوس در خانه مسلم یکی از مهم‌ترین اقدامات امنیتی ابن زیاد، فرستادن معقِل ــ جاسوس حرفه‌ای و آموزش‌دیده ــ به خانه هانی بن عروه بود. معقل با تظاهر به ایمان و حمایت از امام حسین (ع)، به حلقه نزدیکان مسلم بن عقیل نفوذ کرد و با انتقال اطلاعات دقیق درباره محل اختفای مسلم، اسامی بیعت‌کنندگان و وضعیت قیام، زمینه دستگیری مسلم و فروپاشی قیام کوفه را فراهم ساخت. این عملیات اطلاعاتی، عملاً ستون فقرات حمایت مردمی از امام حسین (ع) را در کوفه شکست و باعث شد هزاران نفر از بیعت خود عقب‌نشینی کنند.

۶. نفوذ امنیتی در درون سپاه عمر بن سعد حلقه امنیتی حکومت تنها به کوچه و بازار ختم نمی‌شد، بلکه جاسوسان عبیدالله بن زیاد حتی درون لشکر عمر بن سعد نیز نفوذ داشتند. در روزهای پایانی پیش از عاشورا، مذاکراتی محرمانه میان امام حسین علیه‌السلام و عمر بن سعد انجام گرفت که امکان داشت به کاهش درگیری و اجتناب از جنگ بینجامد. اما جاسوسان حاضر در سپاه، بی‌درنگ این دیدارها و گفت‌وگوها را به عبیدالله گزارش دادند. این گزارش‌ها باعث شد ابن زیاد به عمر بن سعد هشدار دهد که اگر کار را تمام نکند، فرماندهی را به شمر واگذار خواهد کرد.

این اقدامات جاسوس محورانه که روند شکل‌گیری فاجعه را تسریع داد و مانع از آن شد که سخنان امام حسین (ع) در دل تاریک عمر بن سعد اثر بخش گردد. نهضت حسینی نه تنها در میدان نظامی، بلکه در میدان اطلاعات و امنیت نیز با نظامی مخوف و بی‌رحم روبه‌رو شد. جاسوسان، خبرچینان و مراقبان حکومت اموی نقشی تعیین‌کننده در شکست قیام کوفه و جدایی مردم از امام ایفا کردند. با آنکه امویان در میدان جنگ و اطلاعات پیروز ظاهری شدند، اما حقیقت عاشورا در تاریخ جاودانه گشت، و فریاد مظلومیت امام حسین (ع) از ورای پرده‌های تزویر و نفاق عبور کرد و وجدان تاریخ را بیدار ساخت.

محمدرضا سلمانی عبیات، محقق تاریخ اسلام