فروتنی و پذیرش عذر دیگران از نشانه‌های عزت‌مندی است

به گزارش ایکنا از خوزستان، محمدرضا سنگری، مدیر گروه ادبیات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و محقق عاشورایی، شامگاه 14 تیرماه در سلسله سخنرانی‌های عاشورایی خود با موضوع «عزت و عزت‌مندی در فرهنگ و آموزه‌های حضرت اباعبدالله(ع)» که به همت مؤسسه فرهنگ عاشورا در کتابخانه مخبر دزفولی برگزار شد، گفت: امشب مجال پایانی بحث ما است. چند مورد دیگر از دارندگان عزت نفس را تقدیم می‌کنم. امیدوارم این درس‌ها بیش و پیش از آنکه آشنای گوش ما باشد و گوش‌نواز باشد، جان‌نواز باشد، قلب‌های ما را تسخیر کند و تکان‌هایی در زندگی ما ایجاد کند و ما را به نوعی خودیابی، بازیابی و بازآفرینی شخصیت و رفتار برساند.

وی ادامه داد: یکی دیگر از ویژگی‌های عزت‌مندان؛ آنهایی که بلند همتند و سیطره و مدیریت بر شخصیت و رفتار خود دارند، براساس روایاتی که داریم این است که دارای خاکساری و فروتنی هستند. تواضع و به بیان قرآن «هون» دارند: وَعِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا»(فرقان، 63) دوستان خدا کسانی هستند که شیوه زندگی آنها، افتادگی و خاکساری است. تکبر و غرور و خودبزرگ‌بینی در زندگیشان راه ندارد.

سنگری افزود: از نشانه‌های این تواضع و فروتنی این است که انسان وقتی در محفلی وارد می‌شود، در پایین‌ترین قسمت مجلس بنشیند و از اینکه گاهی حتی جایی برای او نباشد، روی خاک بنشیند، چنین شخصی دارای عزت‌مندی است. عزت نفس چنین است که انسان هیچ وقت احساس نمی‌کند جایگاهش را از دست می‌دهد. چنین کسی در هر موقعیتی باشد، احساس می‌کند همان‌جا برای او فراهم شده است. امام صادق(ع) در این زمینه چهار پیشنهاد دارند؛ می‌فرمایند: «من التواضع أن ترضی بالمجلس دون المجلس و أن تُسلم علی من تلقی و آن تترک المراء و لو کنت محقا و لاتحب ان تحمد علی التقوی»: از نشانه‌های تواضع این است که هرجا می‌نشینید در پایین‌ترین جایگاه، خود را قرار دهید. به هرکس رسیدید سلام کنید. بگومگو و جدل را تمام کنید، حتی اگر حق با شما باشد. هیچ وقت دوست نداشته باشید که از شما تعریف کنند و تحسینت را بگویند. در کارتان منتظر تشکر دیگران نباشید. اگر این چهار ویژگی در رفتار شما اتفاق بیفتد صاحب ارتقای عزت نفس شده‌ایم.

این محقق عاشورایی گفت: رسول خدا(ص) می‌فرمایند: «خمس لا ادعهنّ حتی الممات؛ الأکل علی الحضیض مع العبید و رکوبی الحمار مؤکفا و حلبی العنز بیدی ولباس الصوف و تسلیم علی الصبیان»: پنج خصوصیت است که تا زنده‌ام هرگز آنها را ترک نمی‌کنم؛ نشستن بر زمین و غذا خوردن با افراد، سوار شدن بر الاغ (وسیله نقلیه سطح پایین)، دوشیدن بز به دست خود (به این معنا که کارهای معمولی خانه را انجام می‌دهم)، پوشیدن لباس ساده و سلام کردن به کودکان.

بیشتر بخوانید:

• سه عامل تهدیدکننده عزت ملی از منظر قرآن 
• پذیرش مسئولیت نگرش و رفتار در سلوک حسینی
•  زیست صادقانه و هدفمند از مؤلفه‌های عزت‌مندی است
• مؤلفه‌های عزت‌مندی در سیره حضرت ابوالفضل(ع)
• قاتلان حسین‌بن علی(ع) توهم‌زدگان و توقع‌پیشگان بودند
• جابه‌جایی نقش‌ها در خانواده زمینه‌ساز شکستن عزت‌نفس است

این استاد دانشگاه در توضیح این حدیث گفت: از انجام دادن کارهای معمولی ابایی نکنید. در گزارش تاریخی هست که امام سجاد(ع) در مجلس روضه، پذیرایی را خودشان انجام می‌دادند.  حرمت و جایگاه این محافل و مجالس بسیار بالاست بنابراین جای خاص برای خود تعیین نکنید. موقعیت برای از خود تعریف کردن شیوه دوستداران پیغمبر(ص) نیست. قرآن کریم می‌فرماید: «لقدکان لکم فی رسول الله اسوه حسنه» پیغمبر(ص) عزیز ما می‌فرمایند لباس ساده پوشیدن را تا زنده‌ام ترک نمی‌کنم. ما گاهی لباس‌هایی داریم که ممکن است حتی یک بار هم نپوشیم یا چند بار بپوشیم. «و تسلیم علی الصبیان» یعنی سلام کردن به کودکان، محبت کردن به کودکان. واقعا قدردان این بچه‌های عزیزی باشیم که در این ایام در محافل سرود خواندند و یا اجرای تعزیه کردند.

مؤلف کتاب «خانه و خانواده آرمانی» در ادامه افزود: قرار دادن کودکان از دوران پنج، شش سالگی در چنین فضاهایی باعث می‌شود که وقتی به هشت، نه سالگی برسند، مدیریت یاد بگیرند. می‌گویند یکی از بحران‌های نسل امروز این است که ارتباط‌های اجتماعی کودکان ضعیف است. فرزندان خود را در این موقعیت‌ها قرار بدهید. این کنش‌ها، این پیوندها و این ارتباط با دیگران یک نوع تربیت عملی است و مهارت‌های ارتباطی را یاد می‌گیرند. پیغمبر(ص) فرمودند: من این پنج کار را تا زنده‌ام ترک نمی‌کنم «لتکون سنه من بعدی» تا این‌ها پس از من تبدیل به سنت شود.

وی گفت: ویژگی دیگری که باعث می‌شود انسان عزت نفس پیدا کند، عذرخواهی و پوزش است. چطور عذرخواهی می‌تواند نشان دهنده عزت نفس باشد؟ عذرخواهی اکنون برای همه ما یک واژه تکراری شده است. ما واژه‌های تکراری داریم یکی از آنها همین کلمه «ببخشید» است. خیلی تکرار می‌کنیم و کاملا عادی است و مفهوم اصلی خودش که عذرخواهی است را از دست داده است. اما وقتی می‌گویم معذرت می‌خواهم. این کار عذرخواهی است. عذرخواهی نباید چند ویژگی داشته باشد؛ به عبارتی در عذرخواهی از این چند تا مسئله پرهیز کنید؛ یک، عزت نفس ما را تخریب نکند. دو، منجر به تکرار اشتباه نشود. سه، همراه با تحقیر ما نباشد. گاهی وقت‌ها ما عذرخواهی می‌کنیم و پشت سر این عذرخواهی چند صفت ناروا به خودمان نسبت می‌دهیم؛ این کار را نکنیم. همچنین، عذرخواهی نه طلبکارانه باشد، نه متکبرانه. گاهی ما عذرخواهی می‌کنیم، اما یک «ولی» هم پشت سرش می‌گذاریم و اتهامی هم متوجه طرف مقابل می‌کنیم. بنابراین در عذرخواهی خطا را به دیگری حواله ندهیم. عذرخواهی، زمینه‌ساز باقی ماندن سوء تفاهم نشود، صادقانه بگویید چه شد. عذرخواهی ما توجیه‌گرانه نباشد. ظاهراً عذرخواهی می‌کنیم اما به شکل غیرمستقیم طرف مقابل را محاکمه می‌کنیم.

مدیر گروه ادبیات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی ادامه داد: رسول خدا(ص) می‌فرمایند: «ایاک و ما تعتذر منه فإن فیه الشرک الخفی» از کاری که ناچار شوید پس از آن عذرخواهی کنید، بپرهیزید چون معذرت‌خواهی خود نوعی شرک خفی است. وقتی عذرخواهی می‌کنیم گویی استیلا و نقش داشتن طرف مقابل در هستی را فرایاد خود می‌آوریم. گاهی اتفاقی افتاده که ما چاره‌ای نداشتیم و مثلا کاری به تأخیر افتاده است و جای عذرخواهی نیست. در روایات آمده که وقتی کار بدی نکرده‌اید عذرخواهی نکنید، مثلا رفتید نماز خواندید و برگشتید. برخی در این موقعیت می‌گویند «ببخشید» در این شرایط دیگر نیازی به عذرخواهی نیست.

وی گفت: حضرت اباعبدالله(ع) می‌‎فرمایند: «إيّاكَ و ما تَعتَذِرُ مِنهُ فإنَّ المُؤمِنَ لا يُسيءُ و لا يَعتَذِرُ و المُنافِقَ كُلَّ يَومٍ يُسيءُ و يَعتَذِرُ» مؤمن بد نمی‌کند تا معذرت بخواهد. سعی کن و فکر کن کاری نکنی که بعدا عذرخواهی بکنی. اما منافق هر روز بد می‌کند و دائم عذرخواهی می‌کند. مفضل بن عمر که از نسل عبیدالله بن حر جعفی است، از یاران امام صادق(ع) است و کتابی به نام «توحید مفضل» دارد که توصیه می‌کنم حتما آن را بخوانید. مفضل می‌گوید من خدمت امام صادق(ع) بودم، حضرت فرمودند: «لاینبغی للمومن ان یذل نفسه» شایسته مؤمن نیست خود را خوار کند. پرسیدم چگونه عزت نفس انسان شکسته می‌شود؟ امام فرمودند: «قال یدخل فی ما یعتذر منه» وارد کاری شود که بعدا ناگزیر از عذرخواهی باشد. مؤمن و کسی که اهل عزت نفس است چنین کاری انجام نمی‌دهد. حضرت علی(ع) به حارث همدانی چنین سفارشی دارند: «و احذَرْ كلَّ عَمَلٍ إذا سُئلَ عَنهُ صاحِبُهُ أنكَرَهُ أوِ اعتَذَرَ مِنهُ، و لا تَجعَلْ عِرضَكَ غَرَضا لِنِبالِ القَول» از هر کاری که بعدا ناگزیرید آن را انکار کنید، یا به خاطر آن عذر بخواهید، پرهیز کنید. آبرویتان را در معرض تیر سرزنش‌های دیگران قرار ندهید. حضرت علی(ع) عین همین مسئله را به کارگزاران خود نیز سفارش کرده است: «ایاک و ما یعتذر منه و لاتکن عند النعما بطرا و لا عند البأسا فشلا»؛ وقتی که نعمتی یا موقعیتی به شما دادند، خود را گم نکن و وقتی که یک موقعیت سختی اتفاق ‌افتاد، سست نشو.

این استاد دانشگاه در پایان افزود: پیغمبر(ص) می‌فرمایند کوشش کنید اگر کسی عذری نداشت برایش عذری بتراشید. این هم خیلی زیباست. «اقبل من متنصّل عذراً، صادقاً کان او کاذبا، فتنالک الشفاعة» اگر کسی کاری کرده است و الان ممکن عذری بیاورد و بخواهد دروغی بتراشد، شما سعی کنید، نگذارید دروغ بگوید، عذر او را بپذیرید تا عذر دروغین را ترک بکند. اگر این کار را بکنید به شفاعت من می‌رسید. اما گاهی ما شروع به بازخواست فرد می‌کنیم؛ چرا دیر آمدی؟ چرا این کار را کردی؟ گاهی وقت‌ها ما نمی‌دانیم پشت رفتار او چه چیزی هست، ما گاهی اصلا نمی‌دانیم چه اتفاقی افتاده است. از این داوری‌ها در زندگی‌های ما کم نیست. پذیرش عذرخواهی دیگران از نشانه‌های عزت نفس است. عذرخواهی دیگران را بپذیرید تا رابطه برادری و دوستانه خودتان را تقویت بکنید. در روایات می‌خوانیم اگر کسی از شما عذرخواهی کرد، عذرش را بپذیرید حتی اگر بدانید دروغ می‌گوید. این جمله از امام زین العابدین(ع) است؛ هیچ کس پیش شما عذرخواهی نکند مگر اینکه عذر او را بپذیرید. امیرالمؤمنین علی(ع) در نامه سی و یک نهج‌البلاغه می‌فرمایند: وقتی کسی عذرخواهی می‌کند، عکس‌العمل شما این‌گونه باشد که عذر را به گردن خود بیندازید، بگویید تقصیر من بود. من باید این کار را می‌کردم، این وظیفه من بود. به جای اینکه بگذارید او عذرخواهی کند یا در مقابل عذرخواهیش بایستید، به گونه‌ای نشان بدهید که گویی شما اشتباه کرده‌اید. اگر گناهی کرده عذرش را بپذیرید؛ چنانکه گویی تو بنده او هستی و او صاحب نعمت توست. اگر این رفتار در نظام اداری ما اتفاق بیفتد معلوم خواهد شد که چه موقعیت‌های مناسب و خوبی می‌توانیم فراهم بیاوریم.