مصادیق بِرّ و نیکی در قرآن/ صبر در سختی‌ها و تحمل مصیبت مصداق بِرّ است
گروه فعالیت‌های قرآنی: مدیرگروه علوم قرآن مرکز پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه قم با بیان اینکه خداوند کسی را به بیش از وسع خود تکلیف نفرموده است، گفت: صبر در سختی‌ها بِرّ است، از منظر قرآن اقامه نماز و وفای به عهد نیز زمینه بّر و نیکی را فراهم می‌سازد.
حجت‌الاسلام حسن‌رضا رضایی، مدیرگروه علوم قرآن و حدیث مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه قم در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از خوزستان، درباره مفهوم «بِرّ» در قرآن گفت: در قرآن دو کلمه بِرّ و بَر آمده است که ریشه آنها «برر» است؛ این ماده در قرآن به سه معنا آمده است؛ «بر» به فتح باء که اسم است و به معنی خشکی آمده است، این معنا در آیات زیادی از قرآن به کار رفته برای مثال خداوند در آیه 22 سوره یونس می‌فرماید: «هُوَ الَّذِی یُسَیِّرُکُمْ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ؛ او کسى است که شما را در خشکى و دریا مىگرداند».
وی گفت: کلمه «بَر» گاه به‌عنوان صفت در قرآن به کار رفته که به معنای احسان‌کننده و نیکوکار است؛ مثل آیه 28 از سوره طور که می‌فرماید: «إِنَّا کُنَّا مِن قَبْلُ نَدْعُوهُ إِنَّهُ هُوَ الْبَرُّ الرَّحِیمُ؛ ما از دیرباز او را مىخواندیم که او همان نیکوکار مهربان است»، درباره پدر و مادر در آیه 32 از سوره مریم نیز آمده است: «وَبَرًّا بِوَالِدَتِی وَلَمْ یَجْعَلْنِی جَبَّارًا شَقِیًّا؛ و مرا نسبت به مادرم نیکوکار کرده و زورگو و نافرمانم نگردانیده است»، «بَرّا» در این آیه صفت است یعنی حضرت عیسی(ع) نسبت به مادرشان بسیار احسان‌کننده و نیکوکار بودند.
رضایی ادامه داد: «بِر» به کسر باء مصدر و به معنی نیکی و خوبی است، نمونه این معنا در آیه 44 از سوره بقره آمده است: «أَتَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَتَنسَوْنَ أَنفُسَکُمْ وَأَنتُمْ تَتْلُونَ الْکِتَابَ أَفَلاَ تَعْقِلُونَ؛ آیا مردم را به نیکى فرمان مىدهید و خود را فراموش مىکنید با اینکه شما کتاب [خدا] را مىخوانید آیا [هیچ] نمىاندیشید».
این مدرس حوزه و دانشگاه افزود: بَر به معنی خشکی و بِر به معنی نیکی آمده است. فرق این دو چیست؟ بَر به معنی خشکی در مقابل بحر(دریا) آمده است؛ همانطور که دریا وسعت زیادی دارد، بر یا خشکی نیز در مقابل وسعت زیادی دارد؛ لذا به کسی که نیکی او وسعت زیاد داشته باشد «بَرّ» می‌گویند، برای مثال کسی که به پدر و مادر خود فراوان نیکی کند «بَّر» است، همانطور که وسعت خشکی زیاد است، باید وسعت خوبی نیز زیاد باشد تا به آن «بِر» گفته شود.
وی با بیان اینکه گاه «بِر» به‌عنوان صفت به خدا نسبت داده شده است، گفت: مثلاً گفته می‌شود: «إِنَّهُ هُوَ الْبَرُّ الرَّحِیمُ»، اگر این صفت به خدا نسبت داده شود به معنی آن است که احسان خداوند زیاد است اما اگر درباره بنده نسبت به خدا به کار رود یعنی اطاعت و پرستش او نسبت به پروردگار وسیع است.
مدیرگروه علوم قرآن و حدیث مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه قم افزود: پس بَر از جانب خدا نسبت به بندگان، زیادی ثواب و پاداش است و از جانب بندگان نسبت به پرودگار، پرستش و طاعت است.
مصادیق بِر و نیکوکاری در قرآن
رضایی با اشاره به آیه 177 سوره بقره، «لَّیْسَ الْبِرَّ أَن تُوَلُّواْ وُجُوهَکُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ ...؛ یکوکارى آن نیست که روى خود را به سوى مشرق و [یا] مغرب بگردانید ...»، به بیان مصادیق بِرّ از منظر قرآن پرداخت و گفت: در این آیه مصادیق بِرّ عنوان شده‌اند، آیه می‌فرماید: بر و نیکی که دنبال می‌کنید آن نیست که صورت خود را به جانب شرق و غرب برگردانید؛ بلکه بِرّ از منظر قرآن آن است که کسی به خدا ایمان بیاورد، این ایمان به معنی وسعت در بندگی است، مصداق دیگر بِرّ قرآنی، ایمان و باور به روز آخرت است، سومین مصداق بِرّ نیز ایمان به ملائکه و غیب است.
وی گفت: چهارمین مصداق، ایمان به کتاب مقدس و قرآن و پنجمین آن ایمان به پیامبران الهی است، از این جا لحن آیه قرآن در ادامه عوض می‌شود و می‌فرماید: «وَآتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ»، و کسی که مال خود را به نزدیکان نیازمند عطا کند، همچنین به یتیمان، مساکین، در راه ماندگان، افراد سائل و بردگان کمک کند. اینها مصادیق بِرّ است، باز در ادامه لحن آیه تغییر می‌کند و می‌فرماید: «وَأَقَامَ الصَّلاةَ» نماز را به پا دارد و «وَآتَى الزَّکَاةَ» و کسی که زکات بپردازد.
وفای به عهد، مصداق بِرّ است
این مدرس حوزه بیان کرد: آیه ادامه می‌دهد: «وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُواْ؛ و افرادی که به عهد خود وفا کنند»، این نیز مصداق بِرّ است و افرادی که در سختی‌ها و مشکلات صبوری کنند این تحمل و صبر نیز در آیه به‌عنوان مصادیق بِرّ برشمرده شده است.
مدیرگروه علوم قرآن و حدیث مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیه قم افزود: در آیه 189 سوره بقره نیز به موضوع «بِرّ» اشاره شده و خداوند می‌فرماید: «وَلَیْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوْاْ الْبُیُوتَ مِن ظُهُورِهَا وَلَکِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقَى وَأْتُواْ الْبُیُوتَ مِنْ أَبْوَابِهَا؛ نیکى آن نیست که از پشت خانهها درآیید بلکه نیکى آن است که کسى تقوا پیشه کند و به خانهها از در [ورودى] آنها درآیید»، درباره معنای آیه در احادیث آمده است که اگر می‌خواهید وارد عرصه علم شوید و صراط مستقیم را طی کنید، از مسیر اهل بیت(ع) وارد مسیر هدایت شوید.
وی ادامه داد: از همه مهم‌تر آیه 92 در سوره آل‌عمران است وقتی موضوع بِرّ را معنا می‌کند می‌فرماید: «لَن تَنَالُواْ الْبِرَّ حَتَّى تُنفِقُواْ مِمَّا تُحِبُّونَ وَمَا تُنفِقُواْ مِن شَیْءٍ فَإِنَّ اللّهَ بِهِ عَلِیمٌ؛ هرگز به نیکوکارى نخواهید رسید تا از آنچه دوست دارید انفاق کنید و از هر چه انفاق کنید قطعا خدا بدان داناست»، این آیه معنای زیبایی از بِرّ را پیش روی ما قرار می‌دهد.
رضایی گفت: در آیه 193 سوره آل‌عمران دعایی مطرح شده است که می‌فرماید: «رَّبَّنَا إِنَّنَا سَمِعْنَا مُنَادِیًا یُنَادِی لِلإِیمَانِ أَنْ آمِنُواْ بِرَبِّکُمْ فَآمَنَّا رَبَّنَا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَکَفِّرْ عَنَّا سَیِّئَاتِنَا وَتَوَفَّنَا مَعَ الأبْرَارِ؛ پروردگارا ما شنیدیم که دعوتگرى به ایمان فرا مىخواند که به پروردگار خود ایمان آورید پس ایمان آوردیم پروردگارا گناهان ما را بیامرز و بدیهاى ما را بزداى و ما را در زمره نیکان بمیران»، خدایا ما را با ابرار محشور کن، این ابرار افرادی هستند که وسعت در نیکی دارند و از جایگاه رفیعی نزد خدا برخوردارند، در آیه 198 این سوره، بهشت را به ابرار نوید می‌دهد.
این مدرس حوزه و دانشگاه اظهار کرد: همچنین در آیات 32 و 14 سوره مریم به موضوع وسعت در نیکی نسبت به پدر و مادر اشاره می‌کند. آنچه نسبت به پدر و مادر مدنظر قرآن است، نیکی صرف نیست؛ بلکه بِرّ است یعنی نسبت به آنها وسعت در نیکی داشته باشید.
وی با اشاره به آیه 44 بقره گفت: آیه در پایان وقتی موضوع بِرّ را مطرح می‌کند می‌فرماید: «أفلا تعقلون» چرا تفکر نمی‌کنید؟ برای رسیدن به وسعت در بِرّ اول باید تفکر و تعقل کنیم، مطلب دوم در آیه این است می‌فرماید: چرا در نیکی کردن خود را فراموش کرده‌اید؟
رضایی توجه به وسع و توانایی را از نکات مهم در تحقق بِرّ دانست و گفت: قرآن می‌فرماید اگر می‌خواهید بِرّ داشته باشید به اندازه وسع خودتان باشد. «لاَ نُکَلِّفُ نَفْسًا إِلاَّ وُسْعَهَا» خداوند کسی را به بیش از وسع خود تکلیف نکرد؛ هر کس در هر زمینه توانمند باشد در آن زمینه می‌تواند نیکی کند؛ کسی می‌تواند از اموال خود ببخشد، کسی می‌تواند به پدر و مادر پیر خود رسیدگی کند، گاه کسی مشکلات فراوانی دارد؛ قرآن می‌فرماید صبر در سختی‌ها و تحمل کردن مصیبت‌ها نیز بِرّ است. از منظر قرآن برپاداشتن نماز، وفای به عهد نیز بّر و نیکی را محقق می‌کند، ان‌شاءالله همه ما بتوانیم به این موارد عمل کنیم.
