آینده‌پژوهی جامعه‌شناسان دینی برای بقای کنش‌های جمعی عبادی چیست
کرونا در اولین ظهور و بروز خود مناسک جمعی دینی را تعطیل کرد؛ اگر یک و یا چند سال این فاصله‌گذاری عبادی ادامه پیدا کند سرنوشت مناسک جمعی دینی چه می‌شود؟ آیا ادیان به سمت نوعی کارکرد کنش فردی دینی سوق خواهند یافت یا آینده‌پژوهی مناسبی از سوی دین‌پژوهان و جامعه‌شناسان دینی برای بقای کنش‌های جمعی عبادی صورت خواهد گرفت.
به گزارش ایکنا از خوزستان، متن زیر یادداشتی به قلم لفته منصوری، کارشناس ارشد علوم اجتماعی و مدیرکل سابق کتابخانه‌های عمومی استان خوزستان است که در صفحه مجازی خود منتشر کرده است.
هیچ جامعه‌ای بدون «دین» نبوده و هیچ دینی بدون «مناسک جمعی» سراغ نداریم. قرآن کریم آداب و شعائر دینی را جزو خصوصیات همه ادیان و یکی از قدیمی‌ترین سنت‌های فرهنگی در هر جامعه‌ای می‌داند. به تعبیر قرآن کریم «لِکُلّ اُمَةٍ جَعَلْنا مَنْسَکاًهُمْ ناسِکوه: برای هر امتی عبادتی قرار دادیم تا آن عبادت را انجام دهند.»
دین ترکیبی از باورها و اعمال است. مراسم و مناسک بخش گسترده‌ای از کنش‌های اجتماعی ما را شکل می‌دهند. تنوع، گستردگی، پویایی، تأثیر فرازمانی و مکانی، از جمله ویژگی‌های مراسم و مناسک دینی در فرهنگ جوامع به شمار می‌رود. این کنش‌ها به‌صورت پویا و زنده برای همه نسل‌ها در همه زمان‌ها و مکان‌ها تأثیرگذار خواهد بود؛ برخی از تأثیرات و کارکردهای کنش‌های جمعی عبارت‌اند از همبستگی اجتماعی، وفاق اجتماعی، بازیابی هویت جمعی، ایجاد پیوندهای فرا نسلی و ... است.
جامعه‌شناسان دین که در پی بررسی مناسبات دین و جامعه، شناخت اندیشه‌ها، سازمان‌ها، نهادها، مناسک و شعایر دینی هستند، ضمن توجه به تأثیرگذاری دین در نظام اجتماعی و کنش‌های فردی و اجتماعی، به نقش و کارکردهای اجتماعی باورداشت‌ها و عملکردهای دینی می‌پردازند.
کرونا در اولین ظهور و بروز خود مناسک جمعی دینی را تعطیل کرد. پاپ در ایوان مشرف به میدان سنت‌پیتر ایستاده و برای کلیسایی که پیروانش در خانه دو دست خود را به هم گره کرده و از عیسی مسیح تقاضای برکت و حیات می‌کنند، دست تکان می‌دهد! کعبه چون نگینِ دورافتاده از انگشتری، طواف‌کنندگانش را از کف ربوده و تصویر مهیب و رعب‌آوری از سکوت فریاد می‌کند! حرم امامان شیعه از هیاهوی عاشقان و شیفتگانشان به خلوتی ترسناک خو گرفته‌اند! نمازهای جمعه و نماز جماعت‌ها غریبانه دیگر به‌صف نایستاده‌اند! آن شراره ایزدی فروزان مقدس در آتشکده‌های زرتشتیان، مؤمنانش را از دست‌داده است! و تفیلاخوانی کاهنان در کنیسه‌های یهود نه به سمت بیت‌المقدس که ساکت و سر در گریبان فرورفته است!
اگر کرونا یک سال، دو سال و یا چند سال این فاصله‌گذاری مهیب عبادی را ادامه بدهد؛ سرنوشت مناسک جمعی دینی چه می‌شود؟ آیا ادیان به سمت نوعی کارکرد کنش فردی دینی نظیر دوری از کج‌روی اجتماعی، الگوپذیری، کسب آرامش درونی، افزایش مسئولیت فردی، نظم‌پذیری، آمادگی برای فداکاری، درونی شدن هنجارها و ارزش‌های دینی و... سوق خواهند یافت؟ یا آینده‌پژوهی مناسبی از سوی دین‌پژوهان و جامعه‌شناسان دینی برای بقای کنش‌های جمعی عبادی صورت خواهد گرفت؟
ماه مبارک رمضان، عید فطر و حج تمتع مسلمانان در پیش است! عید پاک مسیحیان و جشن هفته مقدس پس از اعتدال ربیعی فرامی‌رسد! روزه‌ی یوم کیپور یا روزه توبه یهودیان در سپتامبر یا اکتبر و نماز جماعت واجب «مینیان» این قوم در کنیسه‌ها در راه است!
امروز از آینده‌پژوهان دینی انتظار می‌رود که از طریق شناسایی، ابداع، ارائه، آزمون و ارزیابی آینده‌های ممکن و محتمل، آینده‌های مرجح را انتخاب و برای شکل بخشیدن به مطلوب‌ترین آینده معرفی بکنند.[2]
شاید پاسخ استفتاء از آیت‌الله‌العظمی سیستانی درباره روزه ماه مبارک رمضان در شرایط کرونایی در نوع خود هم از جهت تفصیل پاسخ و هم پرداختن به جزئیات، مانند پیشنهاد خوردن آدامس بدون قند، در این شرایط، بی‌مانند و بدیع باشد. شاید فتاوای دیگری درراه است؟ شاید ضرورت‌های زندگی روزمره دینی ما اقتضای سبک جدیدی می‌کند؟! آیا ما وارد عصر جدیدی شده‌ایم؟ آیا در ماه‌ها و سال‌های آینده شاهد رخدادهای مهمی در دین‌ورزی و دیگر عرصه‌های زندگی خواهیم بود؟
پانوشت:
[1] - سوره مبارک حج آیه 67.
[2] - آینده‌های ممکن (Possible Futures)چیست؟ آینده‌های ممکن ناظر به پدیده‌هایی که امکان وقوع دارند. آینده‌های محتمل(Probable Futures) کدام است؟ هدف از بررسی آینده‌های محتمل، یافتن پاسخ برای این پرسش است که در یک بازه زمانی معین و با توجه به مقتضیاتی ویژه، محتمل‌ترین آینده برای مناسک جمعی دینی چه خواهد بود؟ و آینده‌های مرجح (Preferable Futures)، عبارت از انگاره‌هایی نو و بدیع از آینده است.
