روزه‌داری و خطر ابتلا به کووید ۱۹

به گزارش ایکنا از خوزستان، یکی از مسائلی که همزمان با همه گیری کرونا در سراسر جهان در میان مسلمانان به یک چالش تبدیل شده است، بحث بی خطر بودن روزه‌داری در ماه رمضان است. چرا که برخی اعتقاد دارند روزه داری آنها را در برابر ابتلا به کووید-19 و عوارض شدید ناشی از آن آسیب پذیرتر می کند. بویژه پس از توصیه‌های سازمان جهانی بهداشت مبنی بر اینکه داشتن یک رژیم غذایی متعادل و نوشیدن مقدار زیادی آب و مایعات در طول روز می تواند در برابر ابتلا به کووید-19 نقش محافظتی داشته باشد. اگر چه چنین اقداماتی در بهبود علایم بیماران مبتلا به کووید-19 مؤثر بوده است، اما خطر ابتلا به کووید-19 را در سایر افراد به طور کلی از بین نمی برد. با این وجود، این توصیه ها ممکن است به اشتباه منجر به تشویق برخی امسلمانان به ترک روزه داری در ماه رمضان شود. واقعیت آن است که در سال های اخیر، تأثیر روزه داری متناوب مشابه آنچه که در ماه رمضان انجام می شود، به عنوان یک روش محدودیت کالری بر پیامدهای مرتبط با سلامتی در مطالعات مختلف مورد توجه قرار گرفته است. کاهش کالری دریافتی به گونه ای که منجر به سوء تغذیه نشود اغلب باعث بهبود سلامتی می گردد. به دلیل کمبود تحقیقات علمی، اطلاعات در خصوص تأثیر روزه داری ماه رمضان بر بیماری های تنفسی ناچیز است. لذا در این مجموعه به منظور بررسی تأثیر روزه داری بر خطر ابتلا به کووید-19 بیشتر به یافته های مطالعات انجام شده در خصوص تأثیر روزه داری بر عفونت های ویروسی استناد می شود.

فواید کلی روزه داری
روزه داری متناوب مشابه آنچه که مسلمانان در ماه رمضان انجام می دهند، اثرات مفیدی بر ارگان های مختلف بدن داشته و منجر به وضعیت بهتر متابولیک در انسان می شود. این نوع روزه داری جدا از اثرات مفیدی که بر مغز، قلب، کبد و عضلات دارد، از طریق بازسازی سلول های بنیادی، کاهش التهاب و استرس اکسیداتیو و نیز بهبود فرایند ترمیم سلول، سیستم ایمنی را بهبود بخشیده و منجر به تأخیر در فرایند پیری می شود. بنابراین بسیاری از پزشکان به دلیل مزایای این نوع روزه داری، از آن به عنوان یک روش درمانی جایگزین در بیماران مبتلا به آسم، پرفشاری خون، دیابت، آرتریت روماتوئید، مولتیپل اسکلروزیس، لوپوس اریتماتوس و حتی سرطان بهره می گیرند. همچنین روزه داری ماه رمضان با تأثیر بر بیان ژن ها نقش محافظتی در مقابل التهاب و استرس اکسیداتیو دارد. از آنجا که کووید-19 با ایجاد التهاب در بدن همراه است، لذا از این منظر، روزه داری ماه رمضان در افراد سالم و بدون بیماری های زمینه ای می تواند نقش محافظتی در مقابل ابتلا به کووید-19 داشته باشد.

روزه داری و عملکرد سیستم ایمنی بدن
مطالعات اخیر نشان داده است که روزه داری متناوب و تغذیه مجدد در یک بازه زمانی مشخص مشابه آنچه که در روزه داری ماه رمضان اتفاق می افتد، باعث تقویت سیستم ایمنی بدن می شود.
محدودیت های دریافت غذایی که در روزه داری ماه رمضان اعمال می شود با ایجاد اثرات ضد التهابی و ایجاد تأخیر در فرایند پیری همراه است. در واقع محدودیت دریافت کالری با از بین بردن سلول های آسیب دیده و قدیمی و جایگزین کردن آنها با سلول های عملکردی جوان، بسیاری از اختلالات خودایمنی را کاهش داده و ایمنی بدن را افزایش می دهد.
مرگ و میر ناشی از بسیاری از بیماری های تنفسی مانند کووید-19 به التهابات مداوم کنترل نشده و تولید بیش از حد عوامل التهابی در بدن به نام سیتوکین ها نسبت داده می شود که از آن تحت عنوان طوفان سیتوکین نام برده می شود. طوفان سیتوکین با ترشح زیاد سیتوکین های التهابی مانند اینترلوکین 1 بتا، اینترلوکین 6، اینترلوکین 10، فاکتور نکروز تومور آلفا و اینترفرون گاما مشخص می شود. این التهاب در کووید-19 در نهایت منجر به آسیب بافت ریه ها و عوارض شدید بیماری می گردد. روزه داری ماه رمضان می تواند تأثیر مثبتی بر وضعیت التهابی کلی بدن داشته باشد. به این ترتیب که با کاهش تولید سیتوکین های پیش التهابی در بدن، التهاب را در بدن کاهش می دهد. این یافته ها بیانگر آن است که روزه داری ماه رمضان می تواند با کاهش سطح سیتوکین های التهابی، بدون تأثیر منفی بر قدرت سیستم ایمنی بدن در افراد سالم منجر به کاهش التهاب در بدن شده و بنابراین اثر مطلوبی در پیشگیری از کووید-19 داشته باشد. البته باید توجه داشت که این تغییرات گذرا بوده و بعد از پایان ماه رمضان و توقف دوره روزه داری به وضعیت اولیه و قبل از روزه داری باز می گردد.
باید اشاره کرد که علاوه بر اثرات مستقیم روزه داری بر سیستم ایمنی، سایر اثرات فیزیولوژیک روزه داری از قبیل کاهش وزن و تغییر ترکیب بدن در طول ماه رمضان نیز اثرات مثبت غیر مستقیم بر قدرت سیستم ایمنی بدن و توانایی مبارزه علیه عفونت های بیماری زا دارند. به عنوان مثال چاقی با یک وضعیت التهابی در بدن همراه است که تأثیری منفی بر قدرت سیستم ایمنی بدن و توانایی مبارزه با عوامل بیماری زا دارد. به عبارتی بافت چربی بیش از حد در افراد چاق منجر به نقص سیستم ایمنی در آنها می شود. بافت چربی نه تنها به عنوان محل نگه داری لیپیدها عمل می کند، بلکه انواع مختلفی از فاکتورهای پیش التهابی تحت عنوان آدیپوکین از آن ترشح می شود. از جمله این آدیپوکین ها می توان به لپتین، آدیپونکتین و فاکتور رشد شبه انسولین-1 اشاره کرد که علاوه بر نقش حیاتی آنها در تنظیم وزن بدن، در افزایش التهاب نیز نقش دارند. لذا برخی اثرات روزه داری در کاهش التهاب و تقویت سیستم ایمنی بدن در افراد چاق یا دارای اضافه وزن ممکن است در نتیجه کاهش بافت چربی و کاهش ترشح آدیپوکین ها باشد. مثالی دیگر در خصوص تأثیر روزه داری بر سیستم ایمنی بدن، مسلمانان مبتلا به ویروس HIV هستند. بر اساس مطالعات انجام شده، روزه داری در این بیماران منجر به کاهش دوز درمانی داروهای آنتی ویروس از دو بار در روز به یک بار در روز شد. بدون آنکه تأثیری منفی بر نتیجه درمان بیماری داشته باشد.
از طرفی، لازم است به این نکته نیز توجه داشت که سلول های ایمنی همانند سایر سلول های بدن به گلوکز به منظور تأمین انرژی و حفظ عملکرد و تکثیر خود وابسته هستند. لذا ممکن است در زمان روزه داری و محدودیت دریافت غذا، زیست دسترسی گلوکز مشابه زمانی که هیپوانسولینمی (کاهش سطح انسولین خون) وجود دارد، کاهش یافته و بنابراین از این طریق روزه داری می تواند تأثیری منفی بر مکانیسم های دفاعی و ایمنی بدن داشته باشد. با این وجود، مطالعات نشان داده اند که عملکرد سلول های سیستم ایمنی پس از تغذیه مجدد قابل بازیابی است و نگرانی چندانی از این بابت وجود ندارد.

روزه داری و خطر کم آبی بدن
دریافت ناکافی آب یکی از بزرگ ترین چالش های ماه رمضان در دوران همه گیری کرونا است. چرا که گفته می شود مصرف ناکافی آب در هنگام روزه داری منجر به افزایش آسیب پذیری در مقابل کووید-19 می شود. اگرچه مسلمانان در ماه رمضان از خوردن هرگونه خوراکی و آشامیدنی منع شده اند، اما هیچ مدرکی دال بر کم آبی بدن و عوارض آن در نتیجه روزه داری در افراد سالم وجود ندارد. بعلاوه، اگرچه روزه داری باعث تغییراتی در حجم ادرار و غلظت متابولیت های دفعی می گردد، اما تغییر قابل ملاحظه ای در حداکثر غلظت ادراری در طول روز ایجاد نمی کند. از طرفی، یکی دیگر از نگرانی ها در خصوص کم آبی در ماه رمضان، افزایش خطر سنگ های کلیوی است که در صورت مصرف آب ناکافی ممکن است بعد از پایان ماه رمضان و دوره روزه داری خود را نشان دهد. اما تاکنون مطالعات انجام شده اثر روزه داری ماه رمضان بر افزایش احتمال ایجاد سنگ های کلیوی را تأیید نکرده اند. البته باید در نظر داشت که روزه داری تغییراتی در متابولیت های دفعی ادرار ایجاد می کند که البته شواهد کافی مبنی بر اثر این متابولیت ها بر شکل گیری سنگ های کلیوی وجود ندارد.

روزه داری و جنبه های رفتاری و اجتماعی آن
زمانیکه در خصوص روزه داری در ماه رمضان صحبت می شود، باید به رفتارهای اجتماعی و عادات تغذیه ای ویژه این ماه نیز توجه داشت. ماه رمضان نه تنها یک ماه روزه داری بلکه یک ماه اجتماعی و عبادی به تمام معناست و شاید این جنبه از ماه رمضان بزرگ ترین چالش آن برای مسلمانان در دوران همه گیری کرونا باشد. در واقع بسیاری از رفتارهای اجتماعی این ماه است که می تواند منبعی برای شیوع مجدد و یا افزایش شیوع کرونا باشد. از طرفی، ماهیت غذایی غالب در ماه رمضان غالباً قند و چربی است که ممکن است باعث تضعیف سیستم ایمنی بدن و کاهش بازدهی آن در مهار ویروس شود. ثابت شده است که رژیم غذایی معمول و رایج ماه رمضان که غنی از قندهای تصفیه شده، نمک و چربی های اشباع است مشابه رژیم های غربی با افزایش خطر ابتلا به عفونت ارتباط دارد. دریافت بیش از حد درشت مغذی ها و کالری در رژیم های غذایی غربی اغلب با کاهش کنترل عفونت، افزایش التهاب و افزایش خطر بیماری های آلرژیک و خودایمنی همراه است. بنابراین روزه داران در ماه رمضان باید به یک رژیم غذایی متعادل و غنی از میوه جات و سبزیجات، حبوبات و مغزها که سرشار از ویتامین ها، مواد معدنی و پلی فنل ها هستند توصیه شوند تا ضمن تقویت سیستم ایمنی بدن، خطر ابتلا به کووید-19 را نیز در خود کاهش دهند.
یکی دیگر از فاکتورهای خطر رفتاری مرتبط با کاهش سطح ایمنی بدن در ماه رمضان، کاهش قابل توجه مدت خواب شبانه و اختلال در الگوی خواب است. این تغییرات در کمیت وکیفیت خواب شبانه در نتیجه فعالیت های مذهبی و اجتماعی مرتبط با شب های ماه رمضان ایجاد می شود. ثابت شده است که خواب ناکافی با تضعیف سیستم ایمنی، حساسیت ارگان های بدن نسبت به عفونت را افزایش می دهد. بعلاوه، کمبود خواب به طور ویژه با افزایش حساسیت نسبت به عفونت های ویروسی از جمله کووید-19 همراه است. بنابراین باید توجه داشت که اثرات مفید روزه داری در ماه رمضان بر سیستم ایمنی بدن ممکن است تحت تأثیر اختلال در چرخه خواب و بیداری افراد روزه دار قرار گیرد. بنابراین لازم است که بین تأثیر روزه داری در ماه رمضان بر سلامت فردی از یک طرف و تأثیر آداب و رسوم اجتماعی و تغییر سبک زندگی مرتبط با ماه رمضان از سوی دیگر، تمایز و تفاوت قائل شد و به هر دو جنبه توجه داشت. چرا که علیرغم اثرات مفید روزه داری بر بدن ممکن است تغییرات رفتاری مرتبط با آن در ماه رمضان به گونه ای باشد که در نهایت تأثیر منفی بر سلامت کلی بدن داشته باشد.

نتیجه گیری
مطالعات انجام شده حاکی از تأثیر مثبت روزه داری بر سیستم ایمنی بدن می باشد. با این حال، باید توجه داشت که کووید-19 یک بیماری نوظهور است که اطلاعات کافی و کاملی در خصوص فاکتورهای خطر آن وجود ندارد. از طرفی، بر اساس جستجوهای انجام شده هیچ یک از تحقیقات علمی تأثیر روزه داری در ماه رمضان را منحصراً بر کووید-19 مورد بررسی قرار نداده اند. بنابراین هیچ گونه مدرک قطعی در خصوص تأیید و یا رد افزایش حساسیت افراد روزه دار نسبت به ویروس کرونا وجود ندارد. بر این اساس بسیاری از دانشمندان، پزشکان و فقها بر این باورند که خطر ابتلا به کووید-19 و عوارض آن بویژه در ماه رمضان باید به صورت فردی و با توجه به شرایط فیزیولوژیک افراد مورد بررسی قرار گیرد. بنابراین هیچ گونه توصیه مؤکد و قطعی در خصوص روزه داری و یا عدم روزه داری در ماه رمضان وجود ندارد و ترس از ابتلا به کرونا توجیهی برای عدم روزه داری مسلمانان در این ماه محسوب نمی شود. همچنین در ﻣـﻮرد ﺑﻴﻤـﺎراﻧﻰ ﻛـﻪ ﻣﺒـﺘﻼ ﺑـﻪ وﻳـﺮوس ﻛﺮوﻧـﺎ ﺷـﺪه و ﺑﻬﺒـﻮد ﻳﺎﻓﺘـﻪ اﻧـﺪ ﺗﻮﺻـﻴﻪ ﻣﻰ ﺷﻮد که تا چندین هفته پس از بهبودی اﻗﺪام ﺑﻪ روزه دارى ﻧﻜﻨﻨﺪ.

یادداشت از معصومه تهرانی، مدیر گروه پژوهشی آموزش سلامت جهاددانشگاهی خوزستان