گزارشی از «مسند عبدالعظیم حسنی» و ویژگی‌های آن
عبدالعظیم حسنی مشهور به شاه عبدالعظیم، از نوادگان امام حسن مجتبی(ع) است که از امام رضا(ع)، امام جواد(ع) و امام هادی(ع) بی‌واسطه حدیث نقل کرده است و «مسند حضرت عبدالعظیم حسنی علیه‌السلام» اثر مرحوم عطاردی و علیرضا هزار یکی از بهترین آثار درباره این محدث است.
به گزارش ایکنا از خوزستان، 15 شوال سالروز وفات جناب عبدالعظیم حسنی، از نوادگان امام حسن مجتبی(ع) و از راویان حدیث تشیع است. متن زیر مصاحبه با حجت الاسلام و المسلمین حیدری، استاد و محقق حوزه علمیه درباره این شخصیت بزرگ تشیع است.
ایکنا - به مناسبت ۱۵ شوال سالروز وفات عبدالعظیم حسنی که در ری مدفون هستند، به اختصار این شخصیت را معرفی کنید.
عبدالعظیم حسنی مشهور به شاه عبدالعظیم و سیدالکریم از عالمان، مجاهدان و راویان حدیث است. نسب او با چهار واسطه به امام حسن مجتبی(ع) می‌رسد.
ایشان از امام رضا(ع) و امام جواد(ع) و امام هادی(ع) بی واسطه حدیث نقل کرده و ظواهر و قرائن، حکایت از وفات او در زمان امام هادی(ع) دارد و در شهر ری که محل فعالیت دینی او بود، به خاک سپرده شد و در برخی روایات، ثواب زیارت قبر او برابر با ثواب زیارت قبر امام حسین(ع) دانسته شده است. البته برخی مصاحبت او با امام رضا(ع) را رد کرده و در مقابل، بعضی زندگانی او در دوره امام کاظم(ع) را نیز تقریب و ادعا نموده‌اند.
شهر ری محل فعالیت ایشان بوده است و تبدیل شدن آن شهر به يكى از پايگاه‌هاى مهم و كهن تشيع، مرهون مجاهدت‌های اوست. ری به بستر رویش عالمانى مانند ثقةالاسلام كلينى، شيخ صدوق، ابوالفتوح رازى و دیگران تبدیل شد و این را می‌توان نتیجه حرکت و تلاش حضرت عبدالعظيم حسنى(ع) دانست.
اما درباره تاریخ ۱۵ شوال سال ۲۵۲ قمری که به عنوان سالروز وفات ایشان مشهور شده، بحث‌هایی وجود دارد که مجال طرح آنها در این جا نیست و مخاطبان گرامی را به مطالعه مقاله آیت‌الله رضا استادی در مجله نور علم شماره ۵۰-۵۱ ص ۲۹۷-۳۰۱ دعوت می‌کنم. البته تعیین یک روز به عنوان بزرگداشت، امری پسندیده و بهانه‌ای برای یادبود ایشان است.
ایکنا ـ درباره میراث حدیثی عبدالعظیم حسنی توضیح دهید.
شیخ صدوق (م ۳۸۱)، مجموعه روایات وی را با عنوان «جامع اخبار عبدالعظیم» گردآوری کرده است، ولى متأسفانه نسخه‌اى از آن در دست نيست (رجوع کنید: رجال النجاشى، ص ۳۹۲، ش۱۰۴۹).
برخی محققان شمار احادیثی را که وی بی‌واسطه و با واسطه از امامان(ع) نقل می‌کند ۱۰۲ روایت دانسته‌اند؛ ۲ روایت از امام رضا(ع)، ۲۶ روایت از امام جواد(ع) و ۹ روایت از امام هادی(ع) است و روایات با واسطه وی هم به ۶۵ حدیث می‌رسد.
در کتاب‌هايى که در شرح حال عبدالعظیم نوشته شده است، نویسندگان بخش‌هايى را به ذکر روايات او اختصاص داده‌اند؛ مثلا ملا اسماعيل فدايى کزازى (م ۱۲۶۳ق) در کتاب «جنات النعيم» شصت روايت را گرد آورده است. ملا محمدباقر کجورى (م ۱۳۱۳ق) در کتاب «روح و ريحان» پنجاه و هفت روايت را جمع کرده است. محمدابراهيم کلباسى (م ۱۳۶۲ق) در «التذکرة العظيمية» چهل روايت را ذکر کرده است و بعدها مرحوم عزیزالله عطاردى در کتابی که در سال ۱۳۴۲ شمسی با نام «عبدالعظيم الحسني حياته و مسنده» به زبان عربی نوشته بود ۷۸ یا ۷۹ روايت از ایشان را جمع‌آورى کرده است.
خود مرحوم استاد عطاردی چهل سال بعد با همکاری فاضل گرامی علیرضا هزار در سال ۱۳۸۲ شمسی کتابی با نام «مسند حضرت عبدالعظیم حسنی علیه‌السلام» را به زبان فارسی منتشر می‌کند که ظاهرا توسعه یافته همان کتاب اول او است و عدد روایات را به ۱۰۲ نزدیک می‌کند.
کتاب دیگری با عنوان «الشريف المعتمد شاه عبدالعظيم الحسنى حياته و مسنده» به قلم عبدالزهرا عثمان محمد در بيروت دارالهادى در سال ۱۴۲۲ قمری چاپ شده است که حدود دو سال بر مسند عطاردی سابق است.
ایکنا ـ چرا درباره کتاب سال ۱۳۸۲ شمسی مرحوم عطاردی و دکتر هراز گفتید که عدد روایات را به ۱۰۲ نزدیک می‌کند؟
در این کتاب مجموعا ۱۱۸ روایت شماره گذاری شده است، اما ظاهرا عدد واقعی روایات حدود ۹۹ روایت است، زیرا همانطور که در پایان مقدمه کتاب هم توسط مولفان اذعان شده است، در پاره‌اى موارد چند روايت، مشابه هم بودند ولى به علت اختلاف در سند، دو روايت جدا تلقى و شماره گذارى شدند. چنانکه تکرارهايى هم به چشم مى‌خورد که غالباً ناشى از ذکر تقطيعات حديث است؛ مثلا حديث ۳۹ مسند، گفت‌وگوى حضرت موسى بن عمران(ع) با خداوند را به تفصيل نقل مى‌کند و احاديث ۴۰ تا ۴۶ هم فقراتى از همان گفت‌وگو را نقل مى‌کند و جداگانه شماره گذاری می‌کند.
لذا اگر روايات تقطيع شده و تكرارى را در نظر نگیریم ۹۹ روايت استخراج شده است. آدرس سه روايت استخراج نشده عبارت‌است از:
۱- عيون أخبارالرضا(علیه السلام)، ج ۲، ص ۲۳، ح ۳ (باب: فيما جاء عن الرضا(علیه السلام) من الأخبار المجموعة).
۲- بحارالأنوار، ج ۷۲، ص ۱۹۵، ح ۱۷ به نقل از قصص الأنبياء با رمز «ص».
۳- تفسير القمى، ج ۲، ص ۲۹۴ ؛ بحارالأنوار، ج ۲۳، ص ۳۸۳ به نقل از آن .
اولی به شماره ۵۲ در چاپ سال ۱۳۴۲ شمسی ذكر شده است، روايت دوم و سوم در مسند چاپ شده در بيروت درسال ۱۴۲۲ق نقل شده.
ایکنا ـ درباره مشخصات ظاهری و ساختار کتاب مسند حضرت عبدالعظیم حسنی علیه السلام توضیح دهید.
این کتاب اثر مشترک عزیز الله عطاردی قوچانی و علیرضا هزار است که برای کنگره گرامیداشت آماده شد و اولین بار در سال ۱۳۸۲ شمسی در قم توسط نشر دارالحدیث در ۳۱۱ صفحه وزیری به زبان فارسی منتشر شد، هر چند از متون عربی مربوط به متن روایات خالی نیست.
در صفحه ۵ و ۶ کتاب، مقدمه‌ای از آقای مهریزی، دبیر کمیته علمی گرامیداشت، قرار گرفته است و در صفحه ۷ به عبدالعظیم حسنی(ع) تقدیم شده است. مطالب درآمد از صفحه ۹ با سخنی در مسند و مسند نویسی شروع می‌شود و تا صفحه ۱۲۱ ادامه دارد.
بخش اصلی کتاب یعنی «مسند» از صفحه ۱۲۳ شروع می‌شود و با شماره گذاری ۱۱۸ روایت در صفحه ۲۳۶ پایان می‌یابد و پس از آن فهرست‌هایی قرار گرفته است که کار جستجو را تسهیل می‌کند و آخرین سطور در صفحه ۳۱۱ است، هرچند در فیپا با شمارش ظهر صفحه، جمعا ۳۱۲ صفحه ذکر شده است.
ایکنا ـ درباره محتوا و مطالب و اختصاصات اثر هم توضیحاتی بیان کنید.
در مقدمه و درآمد کتاب، چند بحث کلی درباره مسند و مسندنویسی، زندگی نامه حضرت عبدالعظیم(ع)، مقام ايشان نزد ائمه اطهار(ع)، نظر دانشمندان شيعى درباره ايشان و مشایخ و راویان آن حضرت آمده است.
در آنجا توضیح داده شده که مجموعه‌هاى حديثى، نام‌های متعددی دارند بعضی از آنها به «صحيح» مشهورند (مثل صحاح سته) و برخی به «اصول» (مثل اصول أربعمأة)، گروهی «سنن» ناميده مى‌شوند (مانند سنن ترمذى و سنن ابوداود) و دسته‌ای نيز عنوان «جامع» دارند (مثل جامع الأحاديث اثر جعفر بن احمد قمى و الجامع الصغير اثر سيوطى). سایر عناوين اين مجموعه‌ها، عبارتند از: «معجم»، «مستدرک»، «مستخرج» و «جزء». گونه‌اى از مجموعه‌هاى حديثى هم «مسند» نام دارد و گاهی چند نام از نام‌هاى ذکر شده، يکجا و در کنار هم، عنوان يک اثر را تشکیل داده اند؛ مانند «جامع المسانيد و السنن» اثر ابن اثیر.
«سند» نزد علمای حديث، طريق متن يا زنجيره به هم پيوسته راويان است که يکى پس از ديگرى، حديث را روايت مى‌کنند تا به معصوم(ع) برسد و نيز به منزله ستونى گفته شده است که متن حديث بر آن استوار است. نويسندگان کتاب معتقدند اگر «مسند» را اسم ابزار بدانيم، حديث مسند، حديثى است که به آن استناد و بر آن، اعتماد مى‌شود و دليل به حساب مى‌آيد. در اين صورت، لفظ «مسند» در مجاز استعمال شده است. اما اگر آن را اسم مفعول باب افعال بگيريم، حديث مسند، حديثى خواهد بود که زنجيره راويانش تا به اولين گوينده، رسانيده شده است. در اين صورت، استعمال «مسند» در حقيقت است و نه مجاز. گاهى هم «مسند» به صورت مصدر ميمى و به معناى «اسناد دادن» به کار مى‌رود.
درباره زندگانی عبدالعظیم بحث‌های خوبی آورده و از سایر کتاب‌های زندگانی که پیش‌تر نوشته شده و در پاسخ به پرسش دوم شما نام بردم بهره برده است، اما به نظر می‌رسد جا داشت درباره تاریخ ولادت و وفات بهتر و دقیق تر بحث شود.
در بخش «مسند» که بخش اصلی کتاب است مولفان کوشیده‌اند حتی الامکان روایات را از مصادر اصلی حدیث نقل کنند.
مسند با روايتى شروع می‌شود که در آن، عبدالعظيم حسنى(ع) از امام جواد(ع) پيرامون آيه شريفه «ما اهِّل به لغير الله» پرسيده و حضرت پاسخ فرموده اند.
آخرین روایتی که در این کتاب با شماره حدیث ۱۱۸ ذکر شده این است که هیچ نمازی بدون پاکی و طهارت پذیرفته نیست.
وجود چندین فهرست فنی در پایان کتاب (جمعا بیش از چهل صفحه) مانند فهرست آیات، روایات، اعلام، مصادر، موضوعات کلی احادیث، خواننده را در یافتن موضوعات خاص و گزینش کمک خواهد کرد و فقدان یک ضابطه در دسته بندی روایات را پوشش می‌دهد.
ایکنا ـ لطفا درباره مرحوم عطاردی و خدمات ایشان توضیح دهید.
عزیزالله عطاردی قوچانی از دانشمندان محقق و نویسندگان معاصر و از شاگردان شیخ آقابزرگ تهرانی از دانشمندان کتاب‌شناس قرن چهاردهم هجری است.
وسیع‌ترین مسند و دایرةالمعارف شیعه را به تنهایی به نگارش درآورده و نقش مهمی در به تصویر کشیدن فرهنگ تمدنی بزرگ داشته است. آثار او بالغ بر یکصد جلد کتاب در زمینه‌های مختلف است.
وی در ۵ آذر ۱۳۰۷ در یکی از روستاهای قوچان به دنیا آمد و در ۳ مرداد ۱۳۹۳ مصادف با رمضان سال ۱۴۳۵ قمری در تهران درگذشت. پیکرش در کنار مقبره شیخ طبرسی، صاحب تفسیر مجمع البیان در حرم امام رضا(ع) در مشهد به خاک سپرده شد.
انتهای پیام
استاد شیخ رضا حیدری واقعا عالی توضیح میدهند خدا خیرشون بده 
