اصول اخلاقی امام صادق(ع) در مواجهه با شبهه‌افکنان

به گزارش ایکنا از خوزستان، همه ما بارها و بارها درباره شرایط دوره زندگی امام جعفر صادق(ع) و فرصتی که برای احیای معارف اسلام و تشیع در آن زمان پیش آمد شنیده و خوانده‌ایم. دوره امام صادق(ع) دوره چند صدایی است، دوره‌ای است که مکتب‌ها و فرقه‌های مختلفی در سطح جامعه اسلامی در حال تبلیغ و تدریس باورهای خود هستند، به نحوی که برای مثال در مکه اشخاصی مثل ابن‌ابی‌العوجا (زندیق معروف آن دوره) افرادی را گرد خود جمع می‌کند و به صراحت، خدا و پیامبر خدا(ص) را زیر سوال می‌برد، یهودی‌ها و مسیحی‌ها کرسی سخنرانی داشتند، اشاعره، معتزله و مرجئه آزادانه آرای خود را مطرح و ترویج می‌کردند.

یک نکته زیبا و قابل تأمل در چنین شرایطی، روش مواجهه امام صادق(ع) به عنوان فرزند رسول خدا(ص) و امام مسلمانان با این فضای پر از سوال و شبهه‌آلود است که بسیار می‌تواند برای فضای امروز جامعه اسلامی، مفید و راهگشا باشد. امام صادق(ع) علاوه بر اینکه معرفت دینی را تثبیت و تکمیل می‌کنند و شاگردان مبرز و برجسته در حوزه‌های مختلف فقه، کلام، حدیث، لغت و ادبیات عرب تربیت می‌کنند، روش و منشی را در مقابل مخالفان و شبهه افکنان در پیش می‌گیرند که نه تنها شبهه‌ها را بی اثر و خنثی می‌کند، بلکه بردباری و وقارشان در اذهان مخالفان باقی می‌ماند. روایت زیر در تأیید این حلم و بزرگ منشی، خواندنی است:

«روایت شده است مُفَضّل از اصحاب معروف امام صادق(ع) در مكه  ابن‌ابی‌العوجا را ديد که عده‌ای را گرد خود جمع کرده و سخنان كفرآميز می​گويد و عملاً خدا و پیامبر(ص) را زیر سؤال می‌برد و شبهه‌​پراکنی می‌کند. مفضل اعتراض کرد و به او گفت: «يا عَدُوَّالله! اَلْحَدْتَ في دينِ اللهِ وَ أنْكَرْتَ الْبارِيَ جَلَّ قُدْسُهُ»: ای دشمن خدا! در دين خدا الحاد كردی و منكرِ حضرتِ حق شدی. ابن ابی العوجا در جواب او گفت: «فَقَالَ يَا هَذَا إِنْ كُنْتَ مِنْ أَهْلِ الْكَلَامِ كَلَّمْنَاكَ فَإِنْ ثَبَتَتْ لَكَ حُجَّةٌ تَبِعْنَاكَ وَ إِنْ لَمْ تَكُنْ مِنْهُمْ فَلَا كَلَامَ لَكَ وَ إِنْ كُنْتَ مِنْ أَصْحَابِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ الصَّادِقِ فَمَا هَكَذَا تُخَاطِبُنَا وَ لَا بِمِثْلِ دَلِيلِكَ تُجَادِلُ فِينَا وَ لَقَدْ سَمِعَ مِنْ كَلَامِنَا أَكْثَرَ مِمَّا سَمِعْتَ فَمَا أَفْحَشَ فِي خِطَابِنَا وَ لَا تَعَدَّى فِي جَوَابِنَا وَ إِنَّهُ الْحَلِيمُ الرَّزِينُ الْعَاقِلُ الرَّصِينُ لَا يَعْتَرِيهِ خُرْقٌ وَ لَا طَيْشٌ وَ لَا نَزَقٌ يَسْمَعُ كَلَامَنَا وَ يُصْغِي إِلَيْنَا وَ يَتَعَرَّفُ حُجَّتَنَا حَتَّى إِذَا اسْتَفْرَغْنَا مَا عِنْدَنَا وَ ظَنَنَّا أَنَّا قَطَعْنَاهُ دَحَضَ حُجَّتَنَا بِكَلَامٍ يَسِيرٍ وَ خِطَابٍ قَصِيرٍ يُلْزِمُنَا بِهِ الْحُجَّةَ وَ يَقْطَعُ الْعُذْرَ وَ لَا نَسْتَطِيعُ لِجَوَابِهِ رَدّاً فَإِنْ كُنْتَ مِنْ أَصْحَابِهِ فَخَاطِبْنَا بِمِثْلِ خِطَاب»

ای مرد! اگر تو اهل كلامی، بيا بنشين بحث ​كنيم و اگر از اصحاب جعفربن ​محمد هستی او با ما به اين نحو مخاطبه ​نمی‌​كند. جعفر بن محمد، بيشتر از آنچه تو شنيدی، از اين كلمات شنيده و هيچ فحشی هم به ما نداده است.

این سخنان را فردی می‌گوید که به امام صادق(ع) اعتقاد ندارد، اما در توصیف روش امام می‌گوید: «بشنود كلام ما را و به همه دلايل ما گوش ​دهد به​ نحوی كه گمان ​كنيم بر او غلبه ​كرده‌​ايم و حجت او را قطع نموديم، آن وقت شروع كند به كلام، پس باطل كند حجت و دليل ما را به كلامِ كمی و خطابِ غير بلندی، ملزم كند ما را به حجت خود و عذر ما را قطع كند و ما را از رد جواب خود عاجز نمايد، پس اگر تو از اصحاب اويی، مانند او با ما گفتگو كن.» این توصیف دشمن امام از ایشان است.

استاد اصغر طاهر زاده در مقاله‌ای به نام «امام صادق(ع) و شبهه‌شناسی» این روش امام صادق(ع) را رمز موفقیت شیعه در آینده می‌داند و اظهار می‌کند: «امام به اينجا رسيده​‌اند كه یک وجه از حفظ اسلام، شناخت شبهه​‌های امثال إبن‌​أبی العوجا​ها است و نمی​‌شود بگوييم دهانشان را ببندند و حرف نزنند وگرنه می‌​گویند ما حرف​‌های مهمی داریم ولی نمی‌​گذارند بزنیم و ظرفیت شنیدن آن را ندارند، و لذا امام اجازه دادند آن​ها از زبان خودشان همه​ حرف​هایشان را بزنند و تمام شخصیت فکری خود را معرفی کنند، تا معلوم شود چه​ چیزی در چنته دارند. پس از آن که آن​ها حرف​هایشان را زدند، معلوم کردند چگونه مبانی فکر آن​ها دور از واقعیت است.»

در این مقاله نکات مهمی در نیازمندی امروز جامعه ما به این هنر اهل بیت(ع) یعنی مواجهه با حوصله با شبهات وجود دارد که برخی از آنها را مرور می‌کنیم:

«بايد بدانيم شرايط، گاهی شرايط شبهه است، شرايطی است كه افراد اشكال​ دارند. ابن ​أبی ​العوجا​ها در جامعه‌​ای پویا مثل جامعه تشیع فعال هستند، آماده ​بشويد با اين​ها به روش امام​ صادق(ع) برخورد كنيد و گمان نکنید اگر ابن​ ابی ​العوجا قانع نشد کار شما بی‌نتیجه مانده است، زیرا با جواب ​دادن ثابت کرده‌اید در مقابل شبهه​ دشمنانِ دین حرف دارید. این​که انسان بتواند با حوصله از شبهه استقبال ​كند، هنر این خانواده است. إبن​ أبی ​العوجا خدمت امام می‌​نشست، شبهاتش را می​‌گفت و جواب اشكالاتش را می‌گرفت ​و با اين​كه عقيده‌​اش عوض نمی‌​شد، با این وصف می​‌پذیرفت که خدمت دانشمندی بزرگ رسیده و لذا برای آن حضرت احترام قائل بوده است و این چیزی بود که دشمنان اهل ​البیت(ع) نمی​‌خواستند.»

مصيبت امروز ما این نیست که معارفی جهت مقابله با رقبا نداریم​، مصيبت ما اين است كه تحمل شبهات رقیبان را ​نداريم. مثلاً برادر بنده، همسايه من و شما، فلان ​آقا، فلان​ خانم شبهه​ می‌‌كند و اصل نبوت و عدل را زير سؤال ​می‎‌​برد، می‌​خواهيم يقه‌​مان را پاره ​كنيم. شما نه يقه​ خودت را پاره کن و نه یقه​ طرف مقابل را​، بپذيريد كه امروز بايد حيات نوينی پيدا كنيم تا حقانیت تشیع روشن شود. امروز معاويه يك طرف نيست و علی(ع) يك طرف، تا شمشيرها سرنوشت اسلام را تعيين كنند. امروز شبهه‌​كنندگان​​ در متن جامعه اسلامی، در لباس خودی‌ها در آمده​‌اند تا با زبان خودی‌ها تهاجم فرهنگی صورت بگیرد

روشن است که بی بهره بودن جامعه، از چنین فضایی فرصت تنفس علمی و معنوی را از افراد می‌گیرد. به گفته نویسنده مقاله «امام صادق(ع) و شبهه شناسی» شبهه ​كنندگان می‌دانستند در خدمت امام كه بروند، نه تحقير می‌شوند، نه مهر حماقت ​می‌​خورند و البته تأييد هم نمی‌​شوند و لذا حضرت سعی می​‌فرمودند در جلسه، فضای علمی را حاکم کنند، حال اگر رقیب هوچی​‌گری در می‌​آورد حضرت با صبر و حوصله​ خود ضعف او را بر ملا می​‌کردند. مصيبت امروز ما این نیست که معارفی جهت مقابله با رقبا نداریم​، مصيبت ما اين است كه تحمل شبهات رقیبان را ​نداريم. مثلاً برادر بنده، همسايه من و شما، فلان ​آقا، فلان​ خانم شبهه​ می‌‌كند و اصل نبوت و عدل را زير سؤال ​می‎‌​برد، می‌​خواهيم يقه‌​مان را پاره ​كنيم. شما نه يقه​ خودت را پاره کن و نه یقه​ طرف مقابل را​، بپذيريد كه امروز بايد حيات نوينی پيدا كنيم تا حقانیت تشیع روشن شود. امروز معاويه يك طرف نيست و علی(ع) يك طرف، تا شمشيرها سرنوشت اسلام را تعيين كنند. امروز شبهه‌​كنندگان​​ در متن جامعه اسلامی، در لباس خودی‌ها در آمده​‌اند تا با زبان خودی‌ها تهاجم فرهنگی صورت بگیرد.»

در شرایط کنونی با ویژگی‌های خاص خود، معارف اسلام و تشیع، بیش از پیش مورد هجوم رسانه‌های دشمنان حقیقت هستند، از این رو نیازمند آن هستیم تا در کنار فهم معارف و محتوای عمیق مکتب اهل بیت(ع)، از حلم و وقار و بزرگ‌منشی امام صادق(ع) در برابر شبهه افکنان درس‌ها بیاموزیم. بدانیم هیچ شبهه‌ای نیست که در این مکتب بی‌پاسخ بماند و با برخورداری از این معارف عمیق و مجهز شدن به اصول اخلاقی مواجهه با شبهه افکنی‌ها برای روشنی حقانیت اسلام ناب و معارف اهل بیت(ع) بکوشیم.