توجه به جایگاه مخاطب‌ در طرح محتوای «مهدویت»

سیدعلی صافی، استاد دانشگاه و پژوهشگر دینی در گفت‌وگو با ایکنا از خوزستان درباره «روش‌های تبلیغ مهدویت»، گفت: مهدویت شاید راهبردی‌ترین امر اعتقادی است که اختصاصاً در اختیار شیعه است؛ یعنی مهدویت با ویژگی‌های شیعی آن، راهبردی است که آرام آرام در دنیای امروز کارآمدی خود را نشان می‌دهد.

وی توضیح داد: وجود یک انسان کامل و در قید حیات در میان مردم، با پشتوانه قرآنی و روایی و اعتقاد وثیق مردمی یک امر بسیار ارزشمند است که بین شیعیان وجود دارد، اما چون منجی‌گرایی یک بحث فرادینی و فرامذهبی است طبیعتاً جهان امروز به این اعتقاد شیعی توجه یا گرایش پیدا می‌کند.

این استاد دانشگاه درباره دلیل توجه به باور مهدویت گفت: در روزگاری هستیم که اتفاقات رخ داده در آن، مسبوق به سابقه نیست. برای نمونه جهان‌بینی‌های مادی امتحان خود را پس می‌دهند و یکی پس از دیگری از گردونه خارج می‌شوند و شکست و خسارتی که برای بشر به وجود آورده‌اند باعث می‌شود، مردم از آنها دل بکنند و به سمت و سویی دیگر بروند. کمونیسم خیلی از جوانان را به آرمان عدالت‌گرایی و ایجاد جامعه بی‌طبقه و نبودن سیستم بهره‌کشی امیدوار کرده بود، اما زمان نشان داد این مکتب علاوه بر اینکه چنین شرایطی را فراهم نکرد، بلکه داشته‌های بشر مثل اعتقاد به غیب، اعتقاد به ادیان و غیره را از او گرفت.

صافی ادامه داد: کمونیسیم، مارکسیسم و مکاتب پیرامونی آن به تعبیری مهر مردودی خوردند و کنار رفتند. هر چند جهان غرب یعنی لیبرال دموکراسی تصور می‌کرد با کنار رفتن کمونیسم، جهان را در اختیار گرفت، اما این بنای پرزرق و برق که آن چنان خود را قدرتمند کرده که برای همیشه باقی بماند، در حال افول است و حتی نظریه پردازان بزرگی، تفکر لیبرال دموکراسی را آخرین دین آخر الزمان معرفی کرده‌اند و افول آن را پیش بینی می‌کنند.

این پژوهشگر دین با بیان اینکه یکی از علل بسیار مهم این قضیه یعنی افول ایسم‌ها سربرآوردن تفکر شیعی در قالب نظام جمهوری اسلامی بوده است، تصریح کرد: در کشور جمهوری اسلامی زندگی می‌کنیم و ضعف‌ها و مشکلات را می‌بینیم، چه بسا این مانع شود که حرکت عظیم و بزرگ این انقلاب را در منطقه و جهان ببینیم، اما انقلاب با هویت اسلامی و مختصات شیعی هویتی بسیار جذاب است؛ به‌ویژه برای سرخوردگان از مکاتب بشری که متوجه شده‌اند این مکاتب با فطرت آنها این مکاتب سازگار نبوده است.

وی گفت: این مکتب هم در قالب یک حاکمیت خود را نشان داده است و آنها که با دید باز به امور نگاه می‌کنند، این نوع مدیریت دینی را دیده‌اند که نمی‌خواهد به هر شکل ممکن حکومت کند و اخلاق و صداقت را به‌عنوان مؤلفه‌های جدی این مکتب لحاظ می‌کند و انگشت اشاره رهبران آن نیز به سوی امام زنده‌ای است که بین مردم است. این تفکر بسیار شورآفرین و امیدبخش است.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه هویت مهدوی کمک می‌کند نگاه انسان‌ها، بر خلاف دیگر مکاتب، معطوف به آینده باشد، افزود: در انتظار و مفهوم مهدویت، این آمادگی، جامعه‌سازی، حرکت، امید و نگاه به آینده موج می‌زند، اما در برخی موارد از سر جهل و یا از سر توطئه و خیانت، این مفهوم جنبه منفی پیدا کرده و این جنبه منفی و ویرانگر به‌ویژه خود را در قالب فرقه‌هایی که مدعیان  مهدویت هستند، نشان داده است و در روزگار ما در عراق این حرکت شروع شده است و آثارش را در برخی کشورها نشان داده است و افرادی را به سمت خود جذب کرده که به دنبال آب، گرفتار سراب شده‌اند.

این پژوهشگر دینی تصریح کرد: استاد مطهری در یکی از آثار خود اظهار می‌کند که جای تأمل دارد که جریان‌های مخالف مهدویت تلاش دارند جنبه منفی مهدویت را انتظار را ترویج کنند؛ یعنی هر انقلاب و نهضت اجتماعی را مردود می‌دانند و معتقدند باید کمک کرد ظلم فراگیر و متراکم شود تا آن امام نورآفرین ظهور کند و هر اصلاح و حرکت اجتماعی که نقطه روشن و امید ایجاد ‌کند با دید منفی نگاه می‌کنند. گرچه این نگاه‌ها مربوط به گذشته است، اما شکل‌های جدید آنها هم آسیب جدی است که همچنان وجود دارد. اینها می‌خواهند با عبور از نواب عام امام زمان(عج)، خود را متصل به امام نشان دهند. در این بینش، هدف وسیله را توجیه می‎‌کند، هر ظالمی رسمیت پیدا می‌کند و بهترین شکل انتظار را اشاعه ظلم می‌دانند. این نگاه، کاملا ضد آموزه‌های ما است.

صافی گفت: سخن من این است جوانان و نوجوانان ما با حجم وسیعی از مسائل پیرامون مهدویت که راست و دروغ به هم آمیخته است، چگونه می‌توانند مهدویت زلال و امیدبخش و رهایی‌بخش را پیدا کند؟ در اینجا بحث تبلیغ مطرح می‌شود. تبلیغ مهدویت چگونه باید باشد؟ امروزه هم به جهت تاریخی خیلی از آسیب‌ها وجود دارد و هم در روزگاری هستیم که دشمن برای شکست این گفتمان تمام امکانات و حتی متخصصین را به خدمت می‌گیرد و شبهات ویرانگری به وجود می‌آورد و این شبهات را با ابزارهای تأثیرگذار در قالب فیلم، کلیپ و مطالب کوتاه در ذهن و دل مردم ما القا می‌کند.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه ما با یک شرایط بسیار پیچیده و مرکب مواجهیم، گفت: آیا می‌شود برای این شرایط یک نسخه نوشت؟ یا اینکه باید مخاطب‌شناسی کرد. اعتقاد من این است که در همه معارف و آموزه‌های دینی، بحث مخاطب‌شناسی اهمیت دارد یعنی حتی اگر می‌خواهیم آموزه‌های قرآنی را انتقال دهیم، اگر می‌بینیم مخاطب ما نوجوان است، نوعی از آیات را متناسب با فهم و ذائقه او انتخاب کنیم و اگر مخاطب ما افراد جوان و یا مسن باشند، به گونه‌ای دیگر انتخاب کنیم.

صافی اظهار کرد: در بررسی کیفیت طرح مسئله مهدویت، باید ببینیم مخاطب سخن ما آیا عام است یا خاص؟ کودک است یا نوجوان؟ با سواد است یا کم سواد؟ میزان آگاهی‌های او در چه حد است؟ میزان پذیرش او چقدر است؟ شرایط محیطی او چگونه است؟ در کنار آن، آیا می‌خواهیم بر سطح احساس او اثر بگذاریم؟ یا اندیشه و عمل او؟ اینها مؤلفه‌هایی است که به‌صورت تخصصی از سوی کسانی که در زمینه مهدویت کار می‌کنند باید مورد توجه قرار گیرد. کارهای خوبی انجام شده است، اما با توجه به شتاب روز افزون و بسیار سریعی که تحولات در جامعه ما ایجاد می‌کند و اهمیت مهدویت به عنوان نقطه کانونی گفتمان شیعی، باید نگاه به نسل جوان یک نگاه ویژه باشد. در روایات داریم که فرمودند: «علیکم بالاحداث» به نسل نو توجه کنید، چراکه وقتی معرض حقیقت قرار بگیرند، آن را می‌پذیرند، اما کیفیت انتقال این حقایق بسیار مهم است.

وی اظهار کرد: امام(ره) در نامه‌های عرفانی خود بر عنصر جوانی به‌عنوان یکی از عوامل تسهیل کننده سلوک در مسیر حق تأکید دارد. ایشان اعتقاد دارند چون جوان به فطرت نزدیک است و آموزه‌های فطری در وجود او پررنگ است و هنوز اسیر دنیا طلبی نشده است، حق را به خوبی می‌پذیرد و پای آن می‌ایستد.

این محقق دینی با طرح این سؤال که چه محتوایی به جوانان که خواهان آگاهی در زمینه مهدویت هستند، ارائه شود، گفت: محتواهای بسیاری وجود دارد. برخی بر خواب‌ها و رویاها تأکید می‌کنند. آیا این کفایت می‌کند؟ آیا این شیوه آسیب‌زا نیست؟ در چه حد باید از آن استفاده کرد؟ این محتوا چه باید باشد که نیاز واقعی جوان را پاسخ دهد و او را به تحرک وا دارد؟ ما محتواهایی هم داریم که فرد را تخدیر و از واقعیات جامعه دور می‌کند.

وی تصریح کرد: تولید محتوا برای کودک، نوجوان، جوان و میانسال خیلی اهمیت دارد و بعد روش به کار گرفته شده توسط مبلغ هم بسیار مهم است. بنابراین نوع مخاطب کمک می‌کند که مبلغ بداند محتوایش چه باشد و چه روشی را به کار بگیرد. یعنی عناصر تبلیغ خود را با مخاطب تطبیق می‌دهند. لذا مخاطب‌شناسی اهمیت دارد.

این استاد دانشگاه ادامه داد: ما همانگونه که پزشک متخصص کودک و پزشک متخصص بزرگسال داریم، باید در امر مهدویت مبلغ ویژه کودک، نوجوان و جوان داشته باشیم تا از مجموعه عظیم آموزه‌های مهدوی آنی را برگزینیم که هم کلیت گفتمان حفظ شود و هم متناسب با سطح فکر و نیاز امروز مخاطب باشد.

صافی گفت: ما اگر روی جوان‌ها برنامه‌ریزی کنیم، چون در آن‌ها مؤلفه‌های امیدبخشی و پایداری در برابر سختی‌ها و مشکلات وجود دارد، این آموزه‌های دینی سریعاً در آنها تقویت می‌شود و آمادگی پیدا می‌کنند وظیفه خود را مقابل امام زمان خود انجام دهند. هر چند اگر نیاز به تصحیح اعتقادات برخی باشد باید برنامه‌هایی برای آنها در نظر گرفته شود.

وی در بخش پایانی سخنان خود با تأکید بر اهمیت بهره‌گیری از ابزار و امکانات روز، گفت: به نظر می‌رسد صاحبان اصلی گفتمان مهدویت و منجی‌گرایی در دنیا ما هستیم، اما دشمنان از ابزار فیلم و سینما برای تحریف مهدویت اصیل و زلال غافل نشده است. آنها در سال چندین فیلم می‌سازند و چهره خشن و نامطلوبی از این گفتمان زیبا به مخاطبان خود ارائه می‌دهند. مسلمانان و از جمله ما نتوانستیم چه طور مستقیم و چه غیر غیر مستقیم به موضوع مهدویت در قالب فیلم و سریال به خوبی بپردازیم. نمی‌گویم کار نشده است، سخن این است که باید از این زبان جهانی برای رساندن این پیام به روح‌های تشنه و دل‌های جستجوگر استفاده کرد.

وی تصریح کرد: چه قدر در زمینه مهدویت؛ ملاقات‌های امام، دستگیری امام از انسان‌ها در دوران غیبت و غیره مستندسازی صورت گرفته است؟ بسیار کم. سخن این نیست که مستقیم به اینها پرداخته شود. شاهد بودیم در سریال مختار، کارگردان و نویسنده توجه داشتند غیرمستقیم گریزی به وقایع کربلا بزنند و همین باعث تأثیر شگرف در میان مسلمانان بود. شیوه‌های پرداختن به موضوع می‌تواند متنوع باشد. این یک امری تخصصی است که در اختیار نویسندگان و کارگردانان قرار دارد.

وی تأکید کرد: در این راه سرمایه‌گذاری‌های عظیمی باید صورت بگیرد و از همه قالب‌های هنری انیمیشن، فیلم، شعر، سرودهای تاثیرگذار و غیره برای سطوح مختلف مخاطبان استفاده کرد. این کار باید چنان تخصصی و متناسب با کودک، نوجوان یا جوان باشد که تأثیر آن را ببینیم.

صافی در پایان تأکید کرد: شناخت مدل‌های دقیق ارتباطی و مخاطب‌شناسی و شناخت موضع مخاطب در فرآیند تبلیغ بسیار مؤثر است و به‌صورت تخصصی باید مورد بررسی قرار بگیرد تا بتوانیم گفتمان مهدویت را از طریق فکر، فرهنگ، کرسی‌های آزاد اندیشی، جمع‌های محدود و گسترده و فضای حقیقی و مجازی تبیین کنیم و این گفتمان ارزشمند را از آنچه اکنون هست، قوی‌تر و روشن‌تر معرفی کنیم.