رقابت فضای مجازی و کتاب را به رفاقت تبدیل کنیم

به گزارش ایکنا از خوزستان، عبدالحسین طالعی، عضو هیئت علمی گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه قم، در نشست مجازی «کتاب، دیروز، امروز و فردا» که روز گذشته 28 آبان برگزار شد، درباره ویژگی‌های دنیای جدید و جایگاه کتاب در آن سخن گفت.

وی گفت: امروز دوره کارهای تک بُعدی و تک‌ساحتی گذشته است. نمی‌توان درباره مسئله‌ای با دیگران حرف زد، بی آنکه فضای سخن تعاملی باشد؛ یعنی دوره حرف زدن یک طرفه گذشته است. نیل پستمن، جامعه شناس آمریکایی است که آثار جالبی درباره ویژگی‌های دنیای جدید دارد. به گفته او دنیای امروز، دنیای یک طرفه نیست‌. او در کتاب خود بحث مهمی را طرح می‌کند که در زمان خود حرف‌های جدیدی به حساب می‌آمد. از جمله اینکه تحولات تکنولوژی در این سال‌های اخیر و در آمیختگی و امتزاج آنها با زندگی انسان‌ها به گونه‌ای می‌شود که نمی‌توان آنها را کنار گذاشت، مثل تلفن‌های همراه هوشمند که جزیی از زندگی ما شده‌اند. او می‌گوید حالا باید برای زندگی جدید همه چیز را از اول تعریف کرد. منبع مهم دیگر در این موضوع کتاب عصر ارتباطات مانوئل کاستلز است که سه جلد است و سخنان آنها، توصیف شرایط کنونی است. 

طالعی ادامه داد: در حال حاضر دنیای مجازی، حقیقی‌ترین فضایی شده که در اختیار ما است. به عبارت بهتر ما در اختیار او هستیم. این موضوع پیامدهای فرهنگی اجتناب‌ناپذیری دارد. نمی‌توان بدون آن که این فضا را _ که فضای امتزاج با فضای مجازی است _ بشناسیم و درباره آن تصمیم بگیریم؛ بایدها(بایدهای دینی، اخلاقی و حکومتی و ...) در این فضا از رده خارج شده‌اند. این موضوع را به عنوان یک پدیده مثبت طرح نمی‌کنم، اما باید در ابتدا این واقعیت را درک کنیم و انکار نکنیم. این فضا یک فضای تعاملی است. در چنین فضایی لازم است در ارتباط با فرزندانمان بایدها را به صورت عقلانی توجیه کنیم. کسی که نمی‌تواند توجیه عقلی برای مقصد خود ارائه دهد در این فضا شکست‌خورده است ولو اینکه بر حق باشد.

عضو هیئت علمی گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه قم گفت: پژوهش‌های عباس حری، از محققان برجسته کتابداری در این زمینه قابل توجه است. به اعتقاد او دنیای ما به سمت آینده‌نگری می‌رود، و اگر در این شرایط در زمان حال بمانیم، عقب مانده‌ایم، چه رسد به اینکه در گذشته بمانیم. به بیان دیگر، شرایط فعلی مانند یک دو ماراتن است. در این دو‌ ماراتن، اگر بتوانیم هم زیاد بدویم و هم خوب بدویم؛ یعنی هم زمان را از دست ندهیم و هم خوب و حرفه‌ای عمل کنیم، به جایی می‌رسیم و اگر نه دیگران از ما جلوتر می‌روند، این واقعیت دنیای امروز ما است.

وی یکی از پیش‌نیازهای جدی برای تولید علم را مسئله زبان‌آموزی برای استفاده از منابع به زبان‌های متعدد عنوان کرد و گفت: ما در این زمینه محروم هستیم و این محرومیت به ما ضربه شدیدی می‌زند. به گفته استاد حری دنیایی که در گذشته «کتاب محور» بود، تبدیل به دنیای «اطلاعات محور» شده است، آنچه الان در دنیا مطرح است، محمل‌های اطلاعاتی است؛ تمبرهای پستی، آگهی‌های تبلیغ، نقشه‌ها، نسخه‌های خطی، صوت، تصویر و غیره محمل‌های اطلاعاتی هستند. معاون کتابخانه ملی چندین سال پیش اظهار کرده بود که ۸۰ نوع محمل اطلاعاتی در کتابخانه ملی داریم. این عدد را همان زمان در کتابخانه کنگره ملی آمریکا ۱۸۰ محمل اعلام کرده بودند. بنابراین کتاب را باید به عنوان یک محمل در کنار محمل‌های دیگری که وجود و تأثیرشان واقعیت دارد، ببینیم.

طالعی افزود: چرا از محمل‌های یادشده به عنوان رقیب کتاب سخن بگوییم؟ بگوییم رفیق. کاربران از طریق فضای مجازی به برخی کتاب‌ها راهنمایی می‌شوند و سایت‌هایی وجود دارد که در این زمینه به کتاب و کتابخوانی خدمت می‌کنند. کتاب در نگاه اول رقیبانی دارد، اما بهتر است به جای رقیبان، بگوییم رفیقانی دارد. این رقابت با تعامل ما تبدیل به رفاقت می‌شود. ما نمی‌توانیم خود را از دنیایی که اطلاعات در آن به افراد بمباران می‌شود، جدا کنیم. مقالات یزدان منصوریان از محققان علم اطلاعات و دانش‌شناسی در این زمینه بسیار مفید است.

عضو هیئت علمی گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه قم بیان کرد: یادمان نرود دنیای علم کتابداری پیشرفت کرده است. از این رو به آن علم اطلاعات و دانش‌شناسی می‌گویند. امروزه چند عنصر وارد این دانش شده‌اند. عنصر اول، سواد اطلاعاتی است، که هفت مرحله برای آن بر می‌شمارند. اولین مرحله آن شناخت بانک‌های اطلاعاتی است، یعنی افراد بدانند جواب هر سوال کجا پیدا می‌شود، بانک‌های اطلاعاتی را بشناسند، مطالب مفید را از غیر آن تشخیص دهند و بتوانند از آنها استفاده کنند.

وی عنوان کرد: اخیراً مقاله‌ای تحت عنوان «واکاوی پیوند مهارت سواد اطلاعاتی با حدیث‏‌پژوهی» نوشته‌ام که در مجله علوم حدیث به چاپ رسیده است. در این مقاله پس از  تعریف سواد اطلاعاتی و بیان فایده آن، توضیح داده شد که سواد اطلاعاتی در چهار زمینه تحقیق و تبیین، ترویج و گسترش، دفاع و پاسخ‏گویی، تربیت و عمل می‌تواند به کمک علوم حدیث بیاید و در پایان حدود بیست پیشنهاد برای اجرایی کردن این مسیر ارائه شده است. عنصر دیگری که وارد دانش اطلاعات شده است، اقتصاد اطلاعات است که بحث بسیار شیرینی است. در اقتصاد اطلاعات، مجموعه هزینه‌ها و منفعت‌ها برای ساختن مجموعه‌ای مانند کتابخانه بررسی می‌شود. برای مثال اگر بخواهیم کتابخانه‌ای در یک محل بسازیم، در نگاه اولیه آن را یک اقدام مفید بر می‌شماریم، اما در اقتصاد اطلاعاتی با بررسی هزینه‌ها و منفعت‌های این کار، ممکن است به این نتیجه برسیم که اگر به جای کتابخانه یک مرکز مشاوره خانواده در این محل، راه بیندازیم، هزینه‌های آن کمتر و منفعت‌های آن بیشتر است. کمتر در زمینه اقتصاد اطلاعات دقت کرده‌ایم و نتیجه آن این است که کارهای زیادی انجام می‌دهیم اما راندمان این کارها پایین است، چون اطلاعات علمی در کنار کار نداریم.

طالعی گفت: عنصر دیگر در دانش اطلاعات، علم‌سنجی است که به معنی بررسی منابع معتبر است.‌ اینها بخشی از علومی است که در کتابداری فردا طرح شده است و بدون آنها نمی‌توانیم وارد دنیای فردا شویم.