آشنایی با یاران و راویان خوزستانی امام جواد(ع)

متن زیر به قلم حجت‌الاسلام‌ والمسلمین امرالله شجاعی‌راد، پژوهشگر پژوهشکده «ذریه نبوی» در معرفی یاران و راویان خوزستانی امام جواد(ع) است که به مناسبت سالروز میلاد این امام همام تقدیم مخاطبان می‌شود: 

حضرت ابوجعفر محمد بن علی جوادالائمه(ع) نهمین امام شیعیان و فرزند امام رضا(ع) است. آن حضرت در ۱۰ رجب المرجب در سال ۱۹۵ هجری قمری در مدینه منوره به دنیا آمد.

امام نهم شیعیان(ع) مانند جده‌اش فاطمه زهرا(س)، زندگانی کوتاه و توأم با مبارزه و مقاومت و مظلومیت داشتند و سرانجام در آخر ماه ذی‎القعده سال ۲۲۰ هجری قمری در سن ۲۵ سالگی به شهادت رسید. امام جواد(ع) در میان ۱۲ امام معصوم(ع) ازنظر سنى، زودتر از دیگران به مقام امامت نائل شدند و ازنظر سال‎هاى عمر، سن پایین‎تری نسبت به دیگر ائمه بزرگوار (ع) داشتند.

شیخ طوسی در کتاب رجال خود، از ۱۱۷ تن به عنوان اصحاب جوادالائمه نام برده است. علامه شیخ عزیزالله عطاردی در مسند الامام الجواد تعداد راویان از امام نهم را ۱۲۱ تن دانسته است.

علامه باقر شریف‌قرشی در کتاب حیاة الامام محمد الجواد(ع) ۱۳۲نفر، شیخ عبدالحسین شبستری در کتاب «سُبُلُ الرَّشاد إلی اَصحاب الاِمام الجَواد»، ۱۹۳ نفر و سیدمحمد کاظم قزوینی در کتاب الامام الجواد من المهد الی اللحد، تعداد ۲۷۶ نفر را به عنوان اصحاب امام نهم شیعیان، معرفی کرده‌اند. برخی از اصحاب جوادالأئمه با امام رضا(ع) و امام هادی(ع) نیز مصاحبت داشته و از آن دو روایت کرده‌اند.

از معروفترین اصحاب و راویان و وکلای امام جواد(ع) می‌توان به افراد ذیل اشاره کرد:

حضرت عبدالعظيم حسنی‏، داود بن قاسم مشهور به ابوهاشم جعفری(که برای دیدن امام رضا علیه‌السلام در سفر مرو در اهواز به خدمت حضرت رسید)، علی بن مهزیار اهوازی، خيران الخادم، ابراهيم بن محمد همدانی، احمد بن محمد بن ابی نصر بُزَنطی(از اصحاب اجماع) و محمد بن عبدالله حضینی اهوازی.

پیوند دیرینه مردم خوزستان با امامان شیعه باعث شده که تعداد قابل ملاحظه‌ای از شاگردان و راویان و وکلای آن حضرت را مردمان این سامان ولائی تشکیل دهند که مروری کوتاه بر زندگی و فعالیت‌های علمی و سیاسی و اجتماعی آنان داریم:

۱- حسن بن سعید بن حماد اهوازی:

فقیه و محدث بزرگ شیعی که مورد وثوق است. اصل وی کوفی است که به همراه برادرش حسین که وی نیز از بزرگان شیعه است به شهر اهواز کوچ کرده وساکن آنجا شد. کنیه وی «ابومحمد» است.

وی از اصحاب امام رضا و امام جواد(ع) و راویان اخبار آنان محسوب می‌شود. وی همچنین از صفوان بن یحیی و ابراهیم بن محمد خزاز و و زرعه بن محمد حضرمی و غیر آنان روایت کرده است. جماعتی از راویان شیعی چون برادرش حسین و علی بن مهزیار اهوازی و احمدبن محمدبن عیسی قمی از وی روایت کرده‌اند.

حسن بن سعید همان کسی است که اسحاق بن ابراهیم حضینی و علی بن ریان و عبدالله بن محمد حضینی و دیگران را به امام رضا(ع) وصل می‌کند و موجب هدایت و خدمت‌گزاری آنان می‌شود.

وی پنجاه کتاب حدیثی و فقهی و تفسیری و اخلاقی و کلامی تألیف کرده است که در سی کتاب با برادرش حسین مشارکت در تألیف داشته است. احمد بن محمد بن خالد قمی و احمد بن محمدبن عیسی قمی و حسین بن حسن بن ابان کتاب‌هایش را نقل کرده‌اند. فهرست این کتاب‌ها را با مشخصات چاپی و خطی آنها در زندگینامه برادرش حسین آورده‌ایم.

۲- عبد اللّه بن محمّد حصيبی عبدی اهوازی

وی از ثقات محدثين اماميه است که كتابی به نام «مسائل الامام الرضا عليه‌السلام» دارد و از امام رضا و امام جواد(ع) روایت کرده است. محمّد بن عيسى بن عبيد، و أحمد بن عمر الحلال از وی روایت کرده‌اند.

۳- حمدان بن ابراهيم حضينی اهوازی كوفی

محدث و راوی اهوازی که از امام رضا و امام جواد(ع) روایت کرده است. در روایتی که کِشی نقل می‌کند حمدان بن ابراهیم حضینی اهوازی به امام جواد(ع) می‌گوید که برادرم (محمد) فوت کرده است. امام در جواب فرمودند: «رحم الله اخاک فانه کان من خصیصی شیعتی.» أحمد بن محمّد بن أبي نصر از وی روایت کرده است

۴- داود بن مهزیار اهوازی

محدثی از راویان خاندان بزرگ مهزیار اهوازی است. وی برادر علی‌بن مهزیار و خود از اصحاب امام جواد(ع) است. وی از حماد و از برادرش علی و او از احمد بن محمد اقرع و موسی بن جعفر بن وهب روایت کرده است.

۵- علی بن مهزیار اهوازی

از بزرگترین محدثین و فقهای شیعه و صاحب جلالت قدر در نزد ائمه(ع) و بزرگان شیعه است. وی در دورق به دنیا آمد. گفته شده که پدرش نصرانی بوده و بعد مسلمان شده و خود ایشان هم در کودکی مسلمان شده است. خاندان وی از اصیل‌ترین و کهن‌ترین خاندان‌های شیعی است که مملو از بزرگان اصحاب و روات و وکلای ائمه اطهار(ع) است. این خانواده نقش عظیمی در ترویج تشیع در ایران و سایر بلاد داشته‌اند.

وی از جمله اصحاب و راویان و وکلا و خواص امام کاظم و امام رضا و امام جواد و امام هادی وامام حسن عسکری(ع) و مورد وثوق آنان بوده است. بعضی نیز تشرف وی به خدمت امام زمان(ع) را نقل کرده‌اند که محققان آن را بر پسر برادر ایشان علی بن ابراهیم بن مهزیار حمل کرده‌اند. مرقد وی در شهر اهواز محل توجه شیعیان و دوستداران اهل بیت(ع) است که در جوارش بسیاری از دانشمندان شیعی آرمیده‌اند.

به نوشته نجاشی، علی بن مهزیار با علی بن اسباط که فَطحی‌مذهب بود، مناظراتی داشت و مسائلی در این باره میان آن دو رد و بدل شد. سرانجام آن دو، مسائل مورد بحث خود را پیش امام جواد(ع) بردند که این امر، با بازگشت علی بن اسباط از عقیده باطل خود، خاتمه یافت.

علی بن مهزیار یکی از پر مکاتبه‌ترین راویان حدیث است. حدود بیست مکاتبه از این محدث بزرگ ثبت شده است. وی با امامانی چون امام رضا وامام جواد و امام هادی(ع) در موضوعاتی مانند نماز و حج و خمس و صوم و زکات فطره و وصیت و استخاره و زلزله اهواز و زمان فرج مکاتبه داشته است.

وی دارای 33 کتاب بوده که برادرش ابراهیم و نوه‌اش محمد بن حسن بن علی بن مهزیار آن را نقل کرده‌اند.

کتاب‌های وی همانند کتاب‌های حسین‌بن سعید اهوازی بوده که بر آنها اضافاتی ملحق کرده است. از امالی مفید استفاده می‌شود که کتاب‌های علی بن مهزیار نزد وی بوده و شیخ مفید از آنها در کتاب امالی‌اش استفاده کرده است. اما اسامی کتاب‌های وی که همانند کتب حسین بن سعید اهوازی بوده عبارتند از:

كتاب الوضوء، كتاب الصلاة، كتاب الزكاة، كتاب الصوم، كتاب الحج، كتاب الطلاق، كتاب الحدود، كتاب الديات، كتاب التفسير، كتاب الفضائل، كتاب العتق و التدبير، كتاب التجارات و الإجارات، كتاب المكاسب، كتاب المثالب، كتاب الدعاء، كتاب التجمل و المروة، كتاب المزار، كتاب الرد على الغلاة، كتاب الوصايا، كتاب المواريث، كتاب الخمس، كتاب الشهادات، كتاب فضائل المؤمنين و برهم، كتاب الملاحم، كتاب التقية، كتاب الصيد و الذبائح، كتاب الزهد، كتاب الأشربة، كتاب النذور و الأيمان و الكفارات.

اما کتاب‌هایی که بر کتب حسین بن سعید اهوازی اضافه کرده عبارتند از: كتاب حروف القرآن، كتاب القائم، كتاب البشارات، كتاب الأنبياء، كتاب النوادرو رسائل علي بن أسباط.

از وی دو فرزند می‌شناسیم یکی حسن که پدر محمد بن حسن بن علی(راوی کتابهایش) است و فرزند دیگرش محمد که او را از جمله سفرا و اصحاب امام هادی(ع) و ثقه دانسته‌اند.

ابراهیم و داود و اسماعیل از برادران او و از محدثین شیعه بوده‌اند‌. نام وی در اسناد 4037 روایت در کتب حدیثی شیعه یاد شده است. بسیار بجاست که مسند علی بن مهزیار گردآوری شود تا با زوایای پنهان زندگی این دانشمند بزرگ شیعی و ایرانی معلوم شود.

وی از جماعت کثیری روایت کرده است که عبارتند از: امام کاظم و امام رضا و امام جواد(ع) و همچنین از بزرگان حدیث شیعه روایت کرده است.

۶- ابراهیم بن مهزیار اهوازی « ابواسحاق»

محدث و برادر محدث بزرگ شیعه علی بن مهزیار و از اصحاب امام جواد و امام هادی(ع) است. سیدبن طاووس وی را از ابواب و وکلای مشهور شیعه می‌شمارد که اختلافی در وی ندارند. وی در سند بیش از 500 روایت قرار دارد. پسرش محمد در توقیع شریف امام زمان(ع) به عنوان جانشین وی معرفی شده است و از عبارت امام «اقمناک مقام ابیک» معلوم می‌شود که پدر هم منصوب امام بوده است.

ایشان صاحب کتاب «البشارات» است. محمد بن عبدالجبار کتابش را روایت کرده است و شیخ نجاشی کتاب وی را با 4 واسطه معرفی کرده است.

۷- محمد بن ابراهیم حضینی اهوازی

محدث شیعی که شیخ طوسی وی را در زمره اصحاب امام جواد و امام هادی(ع) شمرده است. در روایتی که کشی نقل می‌کند‏، برادر وی حمدان بن ابراهیم حضینی اهوازی به امام جواد(ع) می‌گوید که برادرم (محمد) فوت کرد. امام فرمودند: «رحم الله اخاک فانه کان من خصیصی شیعتی».

روایاتی از وی در باب نماز و حج و باب زهد وارد شده است. علی بن مهزیار اهوازی و علی بن احمد اشیم از وی روایت کرده‌اند.

۸- حسین بن سعید بن حماد اهوازی

فقیه و محدث بزرگ شیعی که مورد وثوق علمای رجال است. در اصل کوفی است که به همراه برادرش حسن به شهر اهواز کوچ کرده و ساکن آنجا شدند. سرانجام به قم مهاجرت کرد و در همان دیار ساکن شد و در آنجا دفن شد و در واقع پل ارتباطی مکتب حدیثی قم با اهواز است. وی از اصحاب امام رضا و امام جواد و امام هادی(ع) و راویان اخبار آنان محسوب می‌شود.

در مجموع 3307 روایت از وی در کتب اربعه شیعه موجود است. وی از اصحاب صاحب مکاتبه با امام معصوم است.  حسین بن سعید از جماعتی چون صفوان بن یحیی و ابراهیم بن محمد خزاز و زرعه بن محمد حضرمی و غیر آنان روایت کرده و جماعتی از راویان شیعی چون برادرش حسن و علی بن مهزیار اهوازی و احمدبن محمدبن عیسی قمی از وی روایت کرده‌اند.

حسین بن سعید پنجاه کتاب حدیثی و فقهی و تفسیری و اخلاقی و کلامی تألیف کرده است که در سی کتاب با برادرش حسن مشارک در تالیف بوده است. احمد بن محمد بن خالد قمی و احمد بن محدبن عیسی قمی و حسین بن حسن بن ابان کتاب‌هایش را نقل کرده‌اند و آنها عبارتند از :

1. الأشربة(عربی/فقه)
2. الايمان والنذور(عربی/فقه)
3. البشارات(عربی/حديث)
4. التجارات والاجارات(عربی/فقه)
5. تفسير القرآن(عربی، تفسير القرآن: تفسير به روش روایی
6. التقية(عربی/فقه)
7. الحج (عربی/فقه)
8.  الحدود(عربی/فقه)
9. حقوق المؤمنين و فضلهم(كتاب المؤمن)، (عربی/ أخلاق: این کتاب مجموعه 200 روایت درباره صفات مومن و حقوق مومنین بر همدیگر است که در هشت باب سامان یافته است.

نام این اثر در کتاب الذريعة(1 / 62) به اسم «ابتلاء المؤمن» آمده است. این کتاب را مهدی فقیه ایمانی به فارسی ترجمه کرده و در اصفهان به سال 1370 به چاپ رسیده است. چنانچه عبدالله صالحی نیز آن را به فارسی ترجمه کرده است. این کتاب به زبان اردو نیز ترجمه شده و در لاهور به سال 1917 م و در هند به چاپ رسیده است. همچنین این کتاب را انتشارات انصاریان در قم به سال 1382 با تحقیق مرتضی حسین صدرالافاضل و مدرسه الهادی قم به سال 1424 قمری به چاپ رساندند. نسخه‌های فراوان خطی از این کتاب موجود است: رجوع شود به موسوعه مولفی الامامیه، ج 9، ص 536).

10. خمس( عربی/ فقه)

11. الدعاء و الذكر(عربی/ أدعية و زيارات: سید بن طاووس از این کتاب دعای پیامبر (ص) در جنگ احزاب و دعای امام علی(ع) در جنگ صفین و دعایی برای مریضی خوکی را نقل کرده و این نشان می‌دهد که کتاب در دسترس وی بوده است.

12. الديات(عربی/ فقه)

13. الردّ على الغلاة (الغالية) (عربی/ عقائد)

14. الزكاة(عربی/ فقه)

15. الزهد( عربی/ أخلاق): مجموعه احادیث اخلاقی از حضرات معصومین (ع) در تشویق بر زهد در دنیا و دوری از اخلاق سیئه که از بیست باب تشکیل می‌شود. این کتاب توسط سید ابوالفضل حسینیان در تهران به سال 1361 خورشیدی در 126 صفحه به چاپ رسیده است.

نسخه‌های فراوان خطی از این کتاب موجود است.(رجوع شود به موسوعه مولفی الامامیه ، ج 9، ص 536).

16. الزيارات (المزار ) (عربی/ فقه)

17. الشهادات(عربی/ فقه)

18. الصلاة(عربی/ فقه): سید بن طاووس از این کتاب نقل کرده است و این نشان می‌دهد که کتاب در دسترس وی بوده است.

19 . الصوم(عربی/ فقه)

20. الصيد والذبائح(عربی/ فقه)

21 ـ الطلاق(عربی/ فقه)

22. العتق والتدبير والمكاتبة(عربی/ فقه)

23 . الفرائض(عربی/ فقه)

24 . المثالب( عربی)

25 . المروة والتجمل (عربی/ معارف دينی)

26 . المكاسب(عربی / فقه)

27 . الملاحم(عربی/ فقه)

28 . المناقب(عربی / سيرة المعصومين عليهم‏السلام)

29 . النكاح(عربی / فقه)

30 . الوصايا(عربی / فقه)

31 ـ الوضوء(عربی/ فقه)

۹- یعقوب بن اسحاق بن سکیت دورقی اهوازی (شهید راه ولایت)

يعقوب بن اسحاق ابویوسف بن سکیت اهوازی معروف به «ابن سکیت» از بزرگان اهل لغت و ادب و شاعر و شخصیت‌های بسیار بزرگ و ممتاز و نویسنده کتاب اصلاح المنطق و از خواص امام جواد و امام هادی (عليهما‌السلام) است. وی روایاتی از امام هادی (ع) در باب عقل و تفسیر و معیشت نقل کرده است.

همه نویسندگان لغت و صرف و نحو از آثار گرانقدر او استفاده کرده و می‌کنند. خاندان او اصالتاً ایرانی و خوزی بودند و پدرانش در دورق خوزستان زندگی می‌کردند که از آنجا به بغداد منتقل شدند.

نجاشی می‌گوید: او نزد امام جواد و امام هادی (علیهم السلام) بسیار محترم بود و از ایشان روایت‌هایی نقل می‌کند. متوکل عباسی به خاطر مذهب تشیع او را به شهادت رساند و داستان شهادت او مشهور است. ابن‌سکیت در علم ادب و لغت چهره‌ای درخشان بود و در نقل حدیث و روایات، موثق و راستگو به شمار می‌رفت و کسی بر او طعنی وارد نکرده است. علمای اهل سنت از وی بسیار تجلیل کرده و ستوده‌اند.

ابن سکیت در زندگی خود کتاب‌های زیادی تألیف کرد ولی افسوس که این آثار ارزنده ادبی و تاریخی در حوادث روزگار از بین رفته و فقط کتاب «اصلاح المنطق» او باقی مانده است که بحمدالله چاپ شده و در دسترس طالبان علم و ادب قرار گرفته است.

از دیگر کتاب‌های او می‌توان به کتاب الالفاظ، کتاب فعل و أفعل، کتاب الأضداد، کتاب الاجناس الکبیر، کتاب الفرق، کتاب الامثال و کتاب البحث اشاره کرد.

ابن سکیت در بغداد فرزندان عبدالله بن طاهر را تعلیم می‌داد و از این طریق با رجال بزرگ سیاسی و درباریان متوکل آشنا شد و ضمن رفت و آمد به سامرا به مجلس عبدالله بن یحیی بن خاقان راه پیدا کرد و توسط او به متوکل معرفی شد. او که مردی ادیب و شاعر و سخندان بود، نظر متوکل را به طرف خود جلب کرد و مورد توجه او قرار گرفت.

به ابن سکیت پیشنهاد شد تا فرزندان متوکل، معتز و مؤید را تعلیم و تربیت کند و به آنها علم و دانش و ادب بیاموزد، او هم این پیشنهاد را قبول کرد و در سامرا اقامت گزید و به تعلیم فرزندان خلیفه مشغول شد و درآمد ماهیانه‌ای هم برایش مقرر شد. معلوم است دستگاه خلافت که جای رقابت‌های خطرناک است، برای ابن سکیت دشمنان جدیدی به وجود آورد.

او از محبان و شیعیان حضرت امام علی(ع) بوده و با امام جواد و امام هادی (علیهماالسلام) رفت و آمد داشته است. بعد از این که به سامرا آمد و به تعلیم کودکان خلیفه مشغول شد، رقیبان او از این نقطه به تضعیف مقام او مشغول شدند و جریان را به متوکل اطلاع دادند و سابقه او را به متوکل گفتند و به همین جهت متوکل تصمیم می‌گیرد خود او را آزمایش کند و حقیقت را دریابد.

متوکل در یکی از روزها با مقدمه چینی وارد مجلس درس او شد، در حالی که کودکانش نزد او بودند، متوکل متوجه ابن سکیت شد و گفت: «این دو کودک من نزد شما عزیزتر هستند یا حسن و حسین فرزندان علی بن ابی طالب؟» ابن سکیت با کمال شجاعت گفت:

«ای متوکل! قنبر خادم علی علیه‌السلام از دو کودک تو بهتر بود تا چه رسد به فرزندان او». با این پاسخ، خشم و غضب متوکل را فراگرفت و بلافاصله امر کرد تا غلامان ترک، زبان او را از پشت گردنش بیرون کشیدند و بریدند و شکمش را زیر پاهای خود له کردند. او در ماه رجب سال 243 قمری به شهادت رسید.

بی‌تردید شجاعت وی در بیان حق آن هم در برابر سلطان ظلم بزرگترین جهاد و نشان دهنده شدت ولاء و ایمان و محبت و درجه والای ایثارگری وی است و این حقگویی شجاعانه، نامش را در تاریخ و در میان آزادگان جهان ماندگار ساخت. عاش سعیدا و مات سعیدا.