شش نکته در باب مناجات شعبانیه
مناجات شعبانیه پر از درس‌های معرفت علم‌النفس و روش‌های تحقیق نفس و کتابشناسی دل و عاشقانه‌های دلبرانه است. آدمی در پرتو این دعا می‌تواند نسخه‌ای جدید از استعدادهای نهفته خود را کشف کند و درهایی از خودشناسی را بر خود بگشاید و پنجره‌هایی به عالم ملکوت و باطن عالم باز کند.
به گزارش ایکنا از خوزستان، یکی از دعاهای زیبای نقل شده از حضرت سیدالساجدین(ع)، مناجاتی است که در همه اوقات به‌ویژه ماه شعبان به خواندن آن توصیه شده است و آن دعای گرانقدر، مناجات شعبانیه است. متن زیر نکاتی درباره این مناجات به قلم حجت‌الاسلام والمسلمین امرالله شجاعی‌راد، استاد و پژوهشگر حوزه است:
۱. مناجات شعبانیه، از مناجات‌های بزرگ در میان مناجات‌های وارد شده از امامان شیعه(ع) است. مناجاتی که معارف بلندی را در خود جای داده است و چنین معارفی در کمتر مناجاتی یکجا یافت می‌شود، از مناجات شکوائیه گرفته تا مناجات تضرعیه تا مناجات ادلالیه همراه با ناز و نیاز همه یکجا فراهم آمده است.
مناجات شعبانیه دعایی است که همه کاملین و تامین در عشق و محبت الهی یعنی حضرات معصومین(ع) که التامین فی محبه الله‌اند آن را خوانده‌اند و در خلوت انس با معبود گریه‌ها از آنان گرفته است.
این دعا معدن عظمتی است که عاشقان مشتاق در پی رسیدن به آنند «فَتَصِلَ اِلی مَعدِنِ العَظَمَة». این دعا نه در شعبان که برای همه سال شیرین است و چون قرآن، خواندنی است و به درستی به آن قرآن صاعد گفته‌اند.
امام خمینی(ره) این روح خدا و احیاگر معارف دینی در زمانه ما چه بهره‌ها که از آن برده و خردمندانه دیگران را سفارش به آن کرده و آن را کارخانه انسان‌سازی نامیده است. قبض و بسط‌ها و فراز و فرودهای این مناجات، عالی و افتخارانگیز است.
شناگران ماهر در بحر بیکران این دعا چه غذاها می‌کنند و غواصان عارف از اعماق ژرف آن چه گوهرها می‌چینند.
میوه‌های این دعا همه شیرین است و خوف‌هایش امیدبخش و امیدهایش خوف‌برانگیز و چه پادرادوکیسکال جمع اضداد کرده است؛ گویی همه حکمای عاشق این اجتماع ضدین را پذیرفته‌اند و این هنر بزرگ این مناجات شوق برانگیز است که ما را از چاه «قد افنیت عمری فی سکره التباعد منک» به اوج قله «الحقنی بنور عزک الابهج فاکون لک عارفا» می‌برد.
این دعا منحرف‌کننده انسان از غیر خداست «وَ عَنْ سِواکَ مُنْحَرِفا». در این مناجات می‌فهمیم وقتی با خداییم گم نمی‌شویم «مَنْ تَعَرَّفَ بِکَ غَیْرُ مَجْهولٍ» و در پرتو فهم همین جمله است که می‌فهمیم شهدای گمنام از هر کسی آشناتر و شناخته شده ترند. آنها «فِی الْأَرْضِ مَجْهُولُونَ وَ فِی السَّمَاءِ مَعْرُوفُونَ» هستند و در واقع این ماییم که گم شده‌ایم ولو اسم و نام مشخص داشته باشیم.
شهدا راه یافتگان این مسیرند و به هدایت او راه یافته‌اند «إِنَّ مَنِ انْتَهَجَ بِکَ لَمُسْتَنِیرٌ» و مأمور به دستگیری از راه گم کردگانند.
مناجات شعبانیه پر از درس‌های معرفت علم‌النفس و روش‌های تحقیق نفس و کتابشناسی دل و عاشقانه‌های دلبرانه. آدمی در پرتو این دعا می‌تواند نسخه‌ای جدید از استعدادهای نهفته خود را کشف کند و درهایی از خودشناسی را بر خود بگشاید و پنجره‌هایی به عالم ملکوت و باطن عالم باز کند.
این مناجات گونه‌ای تازه از فن و هنر دعا را به ما یاد داده است و چه زیبا فرموده‌اند فقیه عارف و مفسر حکیم آیت‌الله جوادی آملی که: «مناجات شعبانیه همه‌اش ناز است؛ فقط که نباید با خدا از درِ نیاز وارد شد؛ می‌گوید: «لَئِنْ اَخَذْتَنٖی بِذَنْبٖی، اَخَذْتُکَ بِعَفْوِک؛ اگر بگویی چرا گناه کردی، من هم می‌گویم... تو که بزرگتری چرا نبخشیدی؟!» این ناز کردن با خداست، برای خدا ناز کنید...»
تعابیر مقام معظم رهبری حضرت آیت‌الله خامنه‌ای درباره مناجات شعبانیه بسیار تأمل‌برانگیز است: «... بهترین دعا آن است که از سر معرفتی عاشقانه به خدا و بصیرتی عارفانه به نیازهای انسان انشا شده باشد، و این را فقط در مکتب پیامبر خدا(ص) و اهل بیت(ع) طاهرین او - که اوعیه علم پیامبر(ص) و وراث حکمت و معرفت اویند - می‌توان جست. ما بحمداللَّه ذخیره‌‌ای بی‌پایان از ادعیه مأثوره از اهل‌بیت (ع) داریم که انس با آن، صفا و معرفت و کمال و محبت می‌بخشد و بشر را از آلایش‌ها پاکیزه می‌کند.
مناجات مأثوره ماه شعبان - که روایت شده اهل‌بیت(ع) بر آن مداومت داشتند - یکی از دعاهایی است که لحن عارفانه و زبان شیوای آن، با مضامین بسیار والا و سرشار از معارف عالی همراه است که نظیر آن را در زبان‌های معمولی و محاورات عادی نمی‌توان یافت و اساساً با آن زبان قابل ادا نیست.
این مناجات، نمونه کاملی از تضرع و وصف حال برگزیده‌ترین بندگان صالح خدا با معبود و محبوب خود و ذات مقدس ربوبی است. هم درس معارف است، هم اسوه و الگوی عرض حال و درخواست انسان مؤمن از خدا...»
۲- گرچه بسیاری از علما از دیر زمان توجه به معانی بلند این مناجات داشته‌اند، اما کسی که در عصر ما توجه همگان را به این مناجات و معارف بلند آن با بیانات گوناگون جلب کرده، حضرت امام راحل خمینی کبیر بود. این عارف واصل الهی توانست به تعبیر شاعرانه‌اش که گفته بود «من یار را به کوچه و بازار می‌کشم» بسیاری از مردم جهان و به‌ویژه جوانان مشتاق را در مسیر عشق الهی هدایت کرده و بسیاری را عاشقانه به مقام عرفان عملی و مقام عظمای شهادت هدایت کند «سَلامٌ عَلَيْكُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَى الدَّارِ».
امام راحل آن عارف وارسته در مورد عظمت مناجات شعبانیه این‌گونه می‌گوید: «مناجات شعبانیه از بزرگ‌ترین مناجات و از عظیم‌ترین معارف الهی و از بزرگ‌ترین اموری است که آنهایی که اهلش هستند می‌توانند تا حدود ادراک خودشان استفاده کنند.» یا در کلامی دیگر این مناجات را بسان دلیل محکمی بر حقانیت امامان بیان کرده و می‌فرماید: «اگر نبود در ادعیه الّا دعای مناجات شعبانیه، کافی بود برای اینکه امامان ما، امامان بحقند؛ آنهایی که این دعا را انشا کردند و تعقیب کردند.» و در کلامی دیگر مناجات شعبانیه را کارخانه انسان سازی دانسته که انسان با تأمل در مضامین آن به بسیاری حقایق دست یافته و او را به کمال وسعادت می‌رساند: «این دعاهایی که از ائمه ما وارد شده است مثل دعای کمیل؛ مثل مناجات شعبانیه؛ دعای حضرت سیدالشهدا(ع)؛ دعای سمات؛ این‌ها انسان را درست می‌کنند. این ادعیه انسان را از ظلمت بیرون می‌برد که از ظلمت بیرون رفت انسانی می‌شود که کار می‌کند برای خدا شمشیر می‌زند برای خدا.» «مناجات شعبانیه را خواندید؟ بخوانید آقا!؛ مناجات شعبانیه از مناجات‌هایی است که اگر انسان دنبالش برود و فکر در او بکند، انسان را به یک جایی می‌رساند. آن کسی که این مناجات را گفته و همه ائمه هم به حسب روایت می‌خواندند، این‌ها، آنهایی بودند که وارسته از همه چیز بودند. مع ذلک آن‌طور مناجات می‌کردند، برای اینکه خودبین نبودند.» و در بیانی دیگر آن را ماحصل بیانات عرفای اسلامی شمرده و می‌فرماید: «تمام مسائلی که عرفا در کتاب‌های طولانی خودشان می‌گویند، در چند کلمه مناجات شعبانیه هست» و در عبارتی دیگر مناجات شعبانیه را جزء افتخارات شیعه می‌داند: «ما مفتخریم که ادعیه حیات بخش که او را قرآن صاعد می‌خوانند از ائمه معصومین ما است ... مناجات شعبانیه امامان و دعای عرفات حسین بن علی(ع) و صحیفه سجادیه این زبور آل محمد و صحیفه فاطمیه که کتاب الهام شده از جانب خداوند تعالی به زهرای مرضیه است از ماست.»
۳- جا دارد بخش‌هایی از این دعا در دعاهای قنوت در نمازهای فریضه و نافله خوانده شود، چرا که از ناب‌ترین مناجات‌هاست.
جای افسوس است که انسان‌های تشنه روزگار ما بویژه جوانان عزیز جویای معرفت و عرفان ناب لذت‌های این مناجات بزرگ را نچشیده و ناکام شوند و از این اقیانوس بزرگ لبی تر نکنند. باید قدر این نعمت بزرگ را دانسته و بدانیم که روح تشنه بشر امروز پذیرای شنیدن چنین معارف بلندی است که از سرچشمه‌های صاف و ناب جوشیدن گرفته است و متأسفانه بشر متمدن امروز کمتر به آن دسترسی داشته و به سراب عرفان‌های آلوده و کاذب دل خوش داشته است. به دلیل معانی بلندی که در این مناجات نهفته ترویج می‌توان گفت این ادعیه یکی از بهترین راه‌های ترویج غیر مستقیم حقانیت امامان شیعه و فضائل آنان است، چراکه با خود استدلال پوشیده و مضمری همراه دارد که صادر کننده چنین معارفی چه کسانی هستند؟ و چگونه دیگران از آوردن این معارف فقیر و عاجزند؟
۴- ترجمه بخش‌هایی از مناجات شعبانیه:
خدایا، آن دم که تو را ندا می‌کنم، صدایم را بشنو و چون تو را می خوانم، پاسخم ده و چون با تو راز می‌گویم، مرا دریاب که به سوی تو گریخته‌ام و پیش روی تو ایستاده‌ام.
خدایا، اگر من لایق رحمت تو نیستم، ولی تو سزاوار لطف و کَرَم بی‌پایانی [پس مرا از لطف و کَرَمت بی‌نصیب مساز، ای مهربان‌ترین.]
خدایا، آن که به تو شهرت یابد، هرگز بی نام و نشان نگردد. آن که به تو پناه آوَرَد، هرگز خوار و زبون نماند و آن که تو به او رو کُنی، بنده دیگری نشود.
خدایا، آن که رو به سوی تو کند، نور یابد و آن که به تو پناه آورد، پناه جوید.
رحیما، من به درگاهت پناه آورده ام؛ پس ای مهربان، امیدم را ناامید مکن و از لطف و رأفتت محرومم مدار.
خدایا، اگر گناهانم مرا نزد تو خوار گردانیده، تو به خاطر حُسن اعتمادم به تو از من درگذر. مهربانا، اگر عصیانم مرا از لطف و کرمت دور داشته، یقینم به تو، کَرَم و عطوفت تو را دریادم زنده می‌دارد.
بار الها: مرا از آنان قرار ده که همواره در یاد تواند، هرگز عهد تو را نمی‌شکنند و شکر تو را لحظه‌ای از یاد نمی‌برند.
۵- راوی مناجات شعبانیه:
مناجات شعبانیه از اعظم مناجات‌های نقل شده از ائمه اطهار(ع) است. تقریبا همه ترجمه‌نگاران به تبع ابن طاووس و وی هم به تبع ابن نجار؛ راوی آن را «ابن خالویه» دانسته و آن را منطبق بر نحوی معروف و بزرگ شیعه حسین بن خالویه که شیخ نجاشی در رجالش وی را شناسانده است کرده‌اند.
عبارت سید بن طاووس در اقبال الاعمال چنین است: «فصل (۱۰) فیما نذکره من الدعاء فی شعبان؛ مروی عن ابن خالویه. اقول انا : واسم ابن خالویه الحسین بن محمد؛ و کنیته ابوعبدالله؛ و ذکر النجاشی انه کان عارفا بمذهبنا مع علمه بعلوم العربیه و اللغه و الشعر و سکن بحلب. و ذکر محمد بن النجار فی التذییل: وقد ذکرناه فی الجزء الثالث من التحصیل؛ فقال عن الحسین بن خالویه: کان اماما اوحد افراد الدهر فی کل اقسام العلم و الادب ...قال: انها مناجاة امیرالمومنین علی بن ابی طالب علیه السلام و الائمة من ولده علیهم‌السلام؛ کانوا یدعون بها فی شهر شعبان: اللهم صل علی محمد وآل محمد واسمع دعائی اذا دعوتک ...( اقبال بالاعمال؛ ج ۳ ؛ ص ۲۹۵ ).
لکن اولین کسی که با دقت نظر در نام و آثار؛ نظر دیگری را ابراز کرده و پرده از این اشتراک لفظی در لقب برداشته؛ شیخ المشایخ شیخ آقابزرگ تهرانی (رحمه‌الله) است. وی معتقد است که منظور از «ابن خالویه » کسی که ابن نجار و به تبع وی ابن طاوس گفته‌اند نیست؛ بلکه منظور از «ابن خالویه» علی بن محمد بن یوسف بن مهجور ابوالحسن فارسی معروف به «ابن خالویه» است که صاحب آثاری مانند «عمل رجب» و «عمل شعبان» و «عمل رمضان» است و این دعا هم باید از کتاب « عمل شعبان» ایشان نقل شده باشد.
عبارت وی در کتاب «نوابغ الرواة» چنین است: «اقول: الظاهر ان مناجاه شعبان و اولها [اللهم صل علی محمد و آله واسمع دعائی اذا دعوتک ...] مذکوره فی کتاب «عمل شعبان» لهذا المترجم له؛ لا لابن خالویه النحوی مولف «کتاب الآل» کما سبق الی ذهن ابن النجار وتبعه ابن طاووس فی الاقبال ...( نوابغ الرواة؛ ص۲۰۸ - ۲۰۹ ).
۶- کتابشناسی مناجات شعبانیه:
کتاب‌های بسیاری در شرح این مناجات عظیم نوشته شده است. در این آثار افق‌های جدید نیایش و ارمغان‌های شعبانیه معرفی شده و از این مناجات با تعابیر «جلوه‌های عرفان» و «سکوی شعبان» و «نجوای عارفانه» و «رمز اظهار بندگی» و «سفره توحید» و «شکوه نجوا» یاد شده است:
۱- آفاق نیایش: تفسیر مناجات شعبانیه؛ نویسنده: محمدرضا حسینی؛ ویراستار: سیدرضا هدایتی؛ چاپ: تهران؛ اتقان؛ ۱۳۹۸.
۲- ارمغان شعبان: ره‌توشه‌ای ثمين از مناجات شعبانيه؛ نويسنده: سيدمحمود طاهری؛ چاپ: تهران؛ مركز پژوهش‌های اسلامی صدا و سيما؛ ۱۳۸۴.
۳- از سکوی شعبان(شرح عاشقانه مناجات شعبانیه) چاپ: قم؛ انتشارات جمکران؛ رقعی؛ ۱۳۹۹.
۴- جلوه‌گاه عرفان: شرح مناجات شعبانيه؛ نویسنده: محمدهادی عبدخدايی؛ چاپ: مشهد: بنياد پژوهش‌های اسلامی، ۱۳۸۳.
۵- روح بهار ( امام زمان در آیینه دعا - بخش‌هایی از مناجات شعبانیه ) ؛ نویسنده: منیره زارعان ؛ چاپ: قم انتشارات بوستان کتاب قم؛ ۱۳۸۱.
۶- سفره توحید؛ سیری در مناجات شعبانیه؛ نویسنده: کارگروه محتوایی موسسه جوانان آستان قدس رضوی؛ چاپ: مشهد؛ ۱۳۹۸.
۷- شرح مناجات شعبانیه؛ نویسنده: نوراللّه علیدوست‌خراسانی؛ چاپ: تهران؛ دانشگاه امام صادق (ع)؛ ۱۳۹۶.
۸- شرح مناجات شعبانیه، تالیف: آیت‌الله محمد محمدی گیلانی؛ مقدمه و پاورقی از: زین العابدین قربانی؛ چاپ: تهران؛ انتشارات سایه؛ پاییز ۱۳۷۳.
۹- شکوه نجوا: شرحی بر مناجات شعبانیه و مناجات المریدین؛ نویسنده: محمدتقی مصباح یزدی، تدوین و نگارش: سید محمدرضا غیاثی کرمانی؛ چاپ: قم؛ انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) ؛ ۱۳۸۵.
۱۰- صحيفه ولايت: رمز اظهار بندگی: شرح و تفسير مناجات شريف شعبانيه؛ نویسنده: محمدروزبهانی؛ چاپ: آوای منجی؛ سال انتشار: ۱۳۹۲.
۱۱- نجوای عارفانه: شرح مناجات شعبانیه؛ نویسنده: محمدباقر تحریری؛ چاپ: قم؛ بوستان کتاب قم؛ ۱۳۹۸.
انتهای پیام
