«گونه‌شناسی آثار علوی اهل تسنن معاصر» / علی(ع) و فصل‌های مشترک با بشریت
مهدی مجتهدی گفت: حضرت علی(ع) به واسطه فصل مشترک‌های بسیار زیادی که بین همه ابنای بشر ایجاد کردند می‌توانند حلّال بخش‌های مهمی از چالش‌های امروز باشند.
مهدی مجتهدی، پژوهشگر و معاون کتابخانه تخصصی امیرالمؤمنین علی(ع) مشهد در گفت‌وگو با ایکنا از خوزستان به ارائه دسته بندی از آثار علی پژوهان اهل سنت پرداخت. وی در زیر، این آثار را در سه حوزه تصحیح، تالیف و ترجمه بررسی کرده است.
مجتهدی در آغاز سخن خود درباره کتابخانه تخصصی امیرالمومنین علی(ع) توضیحاتی ارائه داد و گفت: تجربه 22 ساله حضور در کتابخانه تخصصی امیرالمومنین علی (ع) به ما نشان می‌دهد حضرت علی(ع) به واسطه فصل مشترک‌های بسیار زیادی که بین همه ابنای بشر ایجاد کردند می‌توانند حلال بخش‌های مهمی از چالش‌های امروز باشند. وقتی منابع را مرور می‌کنیم و سخنرانی‌ها را در مورد حضرت در فضای اینترنت بررسی می‌کنیم به این نتیجه می‌رسیم که محور تفاهم و همگرایی در جهان اسلام و فراتر از آن در جهان بشریت می‌توانند شخصیتی مانند حضرت علی(ع) باشند.
وی اظهار کرد: در این کتابخانه، بخشی از آثار برخلاف روال رایج کتابخانه‌ها، براساس نویسندگان چینش شده است، مثلا کتاب‌هایی که عالمان اهل تسنن در طول تاریخ درباره امیرالمؤمنین (ع) نوشته‌اند، یا کتاب‌هایی که فرق دیگر مثل زیدیه، اسماعیله یا علمای ادیان دیگر درباره فضایل حضرت علی(ع) نوشته‌اند در یکجا و کنار هم قرار گرفته‌اند.
مجتهدی افزود: برای بررسی بیشتر این موضوع، توجه محققان را به کتابی به نام «امیرالمومنین علیه‌السلام در منابع اهل تسنن» جلب می‌کنم. این کتاب سال 90 منتشر شده است. در این کتاب 428 کتاب معرفی شده است. این سبک کتاب شناسی می‌تواند نمونه جذابی برای مخاطب عمومی و تخصصی باشد. در حال حاضر ویرایش دوم کتاب در کتابخانه تخصصی امیرالمومنین علی علیه‌السلام مشهد انجام شده که شامل هزار جلد کتاب است. این موضوعی است که خیلی از ما از آن اطلاع نداریم و فقط با وجود یک کتابخانه تخصصی محقق می‌شود.
انواع آثار علوی پژوهان
وی در ادامه سخنانش به گونه شناسی آثار علی(ع) پژوهان اهل سنت در جهان معاصر پرداخت و گفت: این آثار می‌توانند از جهات مختلف تقسیم بندی شوند. علی پژوهان در سه حوزه تالیف، تصحیح و ترجمه گام گذاشته‌اند. در دوره معاصر در 100 ساله اخیر، برخی از آثاری که پژوهشگران در حوزه متون علوی منتشر کرده‌اند، در حوزه تصحیح بوده، برخی ترجمۀ آثار را انجام دادند و برخی دست به تالیف زدند.
تصحیح متون علوی
به گفته مجتهدی، شاید یکی از مهم‌ترین عرصه‌ها، که زیاد وسیع نیست، تصحیح نهج‌البلاغه است. مشهورترین تصحیح متن نهج‌البلاغه همان تصحیحی است که از علامه محمد عبده در دسترس همگان قرار گرفته است. اگر بخواهیم به نمونه‌های دیگر اشاره کنیم که کمیاب هستند، تصحیح محمد ابوالفضل ابراهیم در دو جلد یا چاپ محمد حسن نائل المرصفی از استادان مصر است. شرح نهج‌البلاغه ابن ابی الحدید، را هم استاد عبدالسلام هارون تصحیح کردند.
این محقق افزود: چند نمونه تصحیح دیگر، «معارج العلی فی مناقب المرتضی» از شیخ صدرعالم الدهلوی از علمای اهل سنت، «وسیله المآل فی عد مناقب الآل» و «رد الشمس» که آقای خسرو قاسم تصحیح کردند. نمونه دیگر، دیوان امام علی(ع) است که بسیار مورد توجه قرار گرفته و بیش از 20 چاپ و تصحیح مختلف از دیوان منسوب به امیر المومنین(ع) در سالهای مختلف منتشر شده است.
معاون کتابخانه تخصصی اميرالمؤمنين با بیان اینکه برخی از منابع کهن اهل سنت دربارۀ امام علی (ع) توسط علمای شیعه تصحیح شده است، گفت: از جمله این منابع، «انساب الاشراف» است که هم استاد محمودی آن را تصحیح کرده است و هم برخی از محققان اهل تسنن. جلد خاص حضرت علی(ع) در مجموعه «تاریخ مدینه دمشق» اثر ابن عساکر را هم مرحوم محمودی در دو جلد و هم پژوهشگر معاصر، سکینه شهابی در یک جلد تصحیح کرده‌اند.
تالیف متون علوی
مجتهدی در ادامه درباره آثار تألیفی گفت: در حوزه تالیف می‌توان یک دسته‌بندی ارائه کرد. یک دسته کتاب‌های مستقل هستند؛ آثاری که مستقلا درباره حضرت علی(ع) منتشر شده‌اند. یک دسته نیز کتاب‌های مشتمل هستند که بخشی از اثر درباره حضرت امیرالمومنین(ع) است. آثار مشتمل را نیز می‌شود به دو گروه دیگر تقسیم کرد: یک گروه آثاری که موضوع آنها مشتمل بر حضرت علی(ع) به عنوان یکی از اصحاب است و گروه دیگر آثاری که موضوع آنها مشتمل بر حضرت علی(ع) و اهل بیت(ع) است.
وی توضیح داد: در آثار مشتمل اهل بیت(ع) ما شاهد چند نوع نگاه هستیم. آثاری هستند که به اهل بیت(ع) در قالب پنج تن پرداخته‌اند که نمونه آن کتاب کهن «فرائد السمطین» است. در معاصرین نیز نمونه‌هایی داریم. در آثار مشتمل اهل بیت(ع) گاهی به دوازده امام پرداخته شده، یعنی آثاری وجود دارند که درباره فضایل و زندگی و مقامات ائمه از جمله امام علی(ع) است. نمونه آن در منابع کهن کتاب «الائمه الاثنی عشر» از ابن طولون دمشقی است. کتاب «مناقب اهل بیت(ع) از دیدگاه اهل سنت» از استاد مرحوم سید محمدطاهر شافعی (متوفای 1412ق.) نمونه دیگری است که از حضرت علی (ع) شروع شده و تا امام مهدی(ع) ادامه دارد .
معاون کتابخانه تخصصی امیرالمومنین(ع) ادامه داد: گاهی در برخی آثار تالیفی به حضرت علی(ع) در قالب یکی از خلفای راشدین پرداخته شده است. (در برخی آثار محققان معتقدند امام مجتبی(ع) نیز از خلفای راشدین هستند). گاهی کتاب‌هایی حول 10 تن از صحابه (با توجه به حدیثی در منابع اهل تسنن موسوم به العشرة المبشّرة) نوشته شده که درآن میان به حضرت علی(ع) نیز پرداخته شده است، مثل موسوعة «عشره مبشره» که 7 جلد آن به حضرت علی(ع) اختصاص پیدا کرده است. کتاب‌هایی نیز تالیف شده که درباره عموم صحابه است و در این میان به امام علی(ع) نیز پرداخته است.
متون کودک و نوجوان
این محقق در بخش دیگری از سخنانش بیان کرد: خالی از لطف نیست که بدانیم که حدود 1200 جلد کتاب کودک و نوجوان در کتابخانه تخصصی امیرالمؤمنین علی (ع) وجود دارد. از این کتاب‌ها می‌توان «حضرت مرتضی رضی الله عنه» از انتشارات کردستان یا کتاب «حضرت علی(ع) برای کودکان» به زبان انگلیسی که زیر مجموعه «المبشرون بالجنه» منتشر شده است نام برد. نمونه‌های دیگری از این آثار درباره زندگی و سخنان حضرت وجود دارد که برخی همراه با تصویرگری است.
آثار نویسندگان مشهور عرب درباره امیرالمومنین(ع)
مجتهدی در بخش پایانی سخنانش در باره آثار نویسندگان مشهور عرب درباره امیرمؤمنان(ع) گفت: یکی از این کتاب‌ها از عباس محمود عقاد است. نام اثر «عبقری الامام علی(ع)» است که چاپ‌های متعددی دارد و به زبان فارسی با عنوان «شخصیت امام علی(ع)» و اخیرا با عنوان «نبوغ امام علی(ع)» ترجمه شده و در ایران به چاپ رسیده است. عبدالفتاح عبدالمقصود یک نویسنده مشهور مصری است که کتاب «امام علی بن ابی‌طالب (ع)» او مشهور است و سید محمدمهدی جعفری آن را ترجمه کرده و بارها در ایران به چاپ رسیده است. همین نویسنده کتاب دیگری به نام «السقیفه و الخلافه» دارد که به فارسی نیز ترجمه شده و با عنوان «خاستگاه خلافت» منتشر شده است.
وی خاطرنشان کرد: یک موضوع که در اینجا جلب توجه می‌کند نگاه همگرایی است، یعنی شما وقتی برخی از این آثار را ببینید (و توجهی به نام و مذهب نویسنده نکنید) نمی‌توانید در آنها گرایش مذهبی ببینید. یعنی متوجه نقطه همگرایی در این آثار می‌شوید و این یک پتانسیل قوی فرهنگی در جهان اسلام است. این پتانسیل می‌تواند مرزها را درنوردد، اما متأسفانه از آن استفاده نمی‌شود.
این محقق تصریح کرد: برخی پژوهشگران اهل سنت این هشدار را به مخاطبان خود داده‌اند که جهان اسلام و بشریت نباید بر اساس نگاه‌های اختلافی که وجود دارد خود را از بخشی از میراث غنی اسلامی محروم کند. به تعبیر یکی از پژوهشگران: «چرا باید بخش زیادی از جهان اسلام خود را از سخنان امام علی(ع) در نهج البلاغه محروم کند؟ اگر بخشی از آن را نمی‌پذیرید چرا خود را از بخش دیگر محروم می‌کنید؟ به نفع جهان اسلام است که روی این بخش سرمایه‌گذاری کند.» انصافا جهان اهل سنت هوشمندانه روی سخنان امام علی(ع) تأکید کرده است و شروح متعدد، تصحیح‌های متعدد بر نهج البلاغه و سایر سخنان امام انجام داده‌اند.
مجتهدی افزود: از دیگر نویسندگان معروف که درباره امیرمؤمنان دست به تألیف اثر زده‌اند استاد محمود شلبی است که کتابی درباره حضرت امیرمؤمنان(ع) دارد. متن پشت جلد کتاب او در توصیف کتاب چنین است: «ماذا فی هذا الکتاب؟ فیه مافیه و ما ادراک ما فیه؟ فیه حیاه علی و ما ادراک حیاه علی؟ بحر زخار، ما له من قرار. الامام امیر المومنین الصدیق الاکبر رجل یحب الله و رسوله و یحبه الله و رسوله. ماسبقه الاولون و ما یدرکه الآخرون. رجل قال له رسول الله(ص) انت منی بمنزله هارون من موسی الا انه لیس من بعدی نبی.»
وی بیان کرد: عبدالکریم خطیب نیز کتابی به نام «علی بن ابی طالب، بقیه النبوه و خاتم الخلافه» دارد. عبدالرحمان شرقاوی پژوهشگر مصری نیز اثری دارد که چاپ‌های کتاب او قابل شمارش نیست. این کتاب به فارسی نیز ترجمه شده است. این کتاب‌ها را می‌توان به گروه‌های مختلف تفکیک و دسته‌بندی کرد. برای مثال براساس نامگذاری کتاب‌ها. در اکثریت جهان اسلام که شیعه نبودند کلمه «ابوتراب» در نگاه مثبت خیلی مورد استفاده نبود. در دوره بنی امیه، یکی از دستورها این بود که حضرت علی(ع) در منابر سب و لعن شوند. منابع می‌گوید بنی امیه از لقب ابوتراب استفاده می‌کردند و این عنوان به یک لقب مذموم تبدیل شد، در حالیکه اگر در صحیح بخاری جستجو کنیم لقب بی‌تراب را می‌بینید. روایت معروفی در این کتاب وجود دارد که فردی در پاسخ معاویه که از او خواسته بود به حضرت علی(ع) دشنام بگوید، گفت به خدا قسم که ابوتراب محبوب ترین لقب نزد علی(ع) بود، چراکه رسول خدا(ص) این لقب را به او داده بود. در طول تاریخ، این لقب استفاده نمی‌شد چون تصور منفی نسبت به آن وجود داشت، ولی در میان همین کتاب‌ها، آثار متعددی از لقب ابوتراب برای عنوان خود استفاده کرده‌اند؛ مثلا «سیره ابی تراب» از موسی بن راشد العازمی که در سال 1441 چاپ شده است. همچنین کتاب «احسن الانتخاب فی ذکر معیشه سیدنا ابی تراب» از محمد علی حیدر کاکوروی که به زبان اردو است.
ترجمه متون علوی
معاون کتابخانه تخصصی امیرالمؤمنین ادامه داد: در حوزه ترجمه «موسوعه فقه علی بن ابی طالب» از دکتر محمد رواس قلعجی را می‌توان نام برد که این کتاب به زبان ترکی استانبولی و به نام موسوعه حضرت علی(ع) ترجمه شده است.در حوزه زبان‌ها، بعد از فارسی و عربی که بیشترین متون علوی به این زبان‌ها است، زبان اردو و ترکی استانبولی بیشترین آثار را به خود اختصاص داده است.
وی ادامه داد: به زبان انگلیسی دو کتاب زیر مجموعه خلفای راشدین درباره حضرت وجود دارد. همین کتاب به زبان فرانسوی نیز ترجمه شده است. این کتاب در گروهی از کتاب‌ها قرار می‌گیرد که به عنوان اطلس و مصور هستند. «اطللس الخلیفه علی بن ابی طالب (ع)» از سامی بن عبدالله بن احمد است. این اطلس به ترکی استانبولی ترجمه شده است. در این اطلس تصاویر و نقشه مکان‌های منسوب به امام نشان داده شده است. در بین محققان شیعه نیز چنین اطلس‌هایی وجود دارد.
مجتهدی ادامه داد: کتاب دیگر «حدیث الغدیر مع سیدنا علی (ع) فی غدیر خم» از شیخ عبدالوهاب الطریری که در عربستان چاپ شده است. گرچه بخش‌هایی از کتاب از نگاه شیعه قابل بررسی است، اما گامی به سمت جلو است. کتاب درباره واقعه غدیر توضیح می‌دهد و تصاویری از منطقه غدیر نشان می‌دهد.
وی خاطرنشان کرد: در باب سخنان امام علی(ع) در منابع کهن می‌توان زیاد سخن گفت، اما معاصرین نیز دائرةالمعارف گونه‌هایی گردآوری کرده‌اند، مانند موسوعه علی بن ابی طالب که فاطمه محمود الجبابره در ابوظبی به چاپ رسانده است. از جدیدترین کتاب‌هایی که در مصر چاپ شده است کتاب «صوره علی بن ابی طالب فی المخیال العربی الاسلامی» از دکتر عبید الخلیفی است که در سال 2021 منتشر شده است. «منهج علی بن ابی طالب فی الدعوه الی الله و الاستفاده فی العصر الحاضر» از دکتر سلیمان العید و کتاب دیگر «فقیه الامه و مرجع الائمه» از محمد بکر اسماعیل استاد دانشگاه الازهر از دیگر آثار جدید است.
وی با بیان اینکه عمر زیادی لازم است تا انسان بخواهد درباره تک تک این آثار بررسی و بحث کند، گفت: یکی از پراثرترین محققان که حول این محور مشترک تفاهم و همگرایی و محبت، آثار زیادی نوشته است، استاد خسرو قاسم است که در هند زندگی می‌کند. ایشان بیش از 200 اثر درباره حضرت علی (ع) دارد. بسیاری از متون کهن اهل سنت درباره حضرت علی(ع) را ایشان به زبان اردو ترجمه کرده، بسیاری را تصحیح و برخی را با محوریت گردآوری فضایل و مناقب حضرت تالیف کرده است.
مجتهدی گفت: اگر به سراغ متون ادبی، اشعار و برخی آثار هنری مثل فیلم‌ها که درباره حضرت علی(ع) در جهان اسلام کار شده است، برویم، می‌بینیم این حبل متین می‌تواند مانع تشتت و باعث احترام و همگرایی مسلمانان و غیر مسلمانان شود. اغلب تصویری که از رسول اکرم(ص) در جهان بشریت منتشر شده نیز تصویر ناقصی است، اگر تصویر این معلم بشریت از زبان شاگرد ممتاز ایشان بیان شود، خیلی از تصاویر مخدوش از بین خواهد رفت. عبارت «تلمیذ النبی» درباره حضرت علی(ع) بسیار عبارت درستی است. در پایان باید گفت برای شخصیتی همچون امیرالمومنین(ع)، از مسلمانان بیشتر از این توقع می‌رود که کار کنند و این وجه مشترک جهانی را برجسته سازند. ان شاء الله.
انتهای پیام
