چرا «الغدیر» علامه امینی مهم است

حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمحمد طباطبایی یزدی، استاد حوزه علمیه در گفت‌وگو با ایکنا از خوزستان درباره اهمیت کتاب «الغدیر» و پرداختن به این اثر گران‌سنگ گفت: رشد و تعالی فرهنگ اسلامی مبتنی بر این است که علوم مختلف اسلامی در شاخه‌های متنوع آن، مورد توجه قرار بگیرد. عالمان علوم مختلف از محدثان، متکلمان، فیلسوفان، فقها، عالمان علوم قرآنی و ... از بدو تاریخ اسلام هر یک سهمی در انتقال این معارف داشتند. در این میان متکلمان هم سهم مهمی دارند؛ کسانی که عهده دار دفاع از مکتب و تبیین آموزه‌های اعتقادی ما هستند.

وی اظهار کرد: برخی از متکلمان ما به مبحث امامت توجه ویژه‌ای داشتند. گرچه کلام منحصر در امامت نیست، اما نظر به اهمیتی که این موضوع داشت، آن را مورد نظر قرار دادند. در شاخه امامت چند نفر هستند که ما مرهون تلاش و زحمات شبانه‌روزی آنها هستیم؛ از جمله آنها مرحوم قاضی نورالله شوشتری صاحب «احقاق الحق» است که جان شریف را در طبق اخلاص نهاد و شهید این راه شد. مرحوم علامه فتونی، جد صاحب جواهر که کتاب «ضیاء العالمین» را نوشت و همچنین میرحامد حسین؛ صاحب کتاب شریف و بی نظیر «عبقات الانوار» که مرحوم علامه امینی با تجلیل از ایشان یاد می‎‌کند و این تجلیل واقعا شایسته است. هر کس این کتاب را تورق کند می‌‎فهمد که چه قدر این مرد بزرگ زحمت کشیده و برای این کتاب مایه گذاشته است. اینها چهره‌های شاخصی هستند که به حوزه امامت پرداختند.

وی درباره کتاب «الغدیر» و ضرورت پرداختن به آن گفت: با توجه به اهمیت موضوع امامت در منظومه اعتقادی ما چه قدر با بحث امامت آشنا هستیم؟ گرچه الحمدلله بنیاد امامت امروز هست و دروسی نیز برقرار است اما آن مقداری که باید و شاید حق این کتاب ادا نشده است. اهمیت یک اثر از دو بُعد است یا مؤلف آن شخص مهمی است یا خود اثر فخیم و قابل توجه است. الغدیر کتاب مهمی از هر دو جهت است؛ هم به لحاظ مؤلف و هم خود کتاب.

طباطبایی یزدی اظهار کرد: علامه امینی شخصیت مشهوری هستند و نیازی ندارند که درباره ایشان سخن بگوییم. به مقدار کافی و وافی یادنامه‌ها و مقالات درباره ایشان هست، گرچه هنوز جا دارد درباره ایشان کار شود. متأسفانه تعداد پایان نامه‌های موجود درباره ایشان کمتر از انگشتان یک دست است و جا دارد استادان، دانشجویان و محققان به این شخصیت توجه کنند.

این استاد حوزه علمیه گفت: شخصیت علامه امینی یک شخصیت ویژه است. اطلاع دارید که ایشان در سن 32 سالگی بودند که آیت‌الله محمدعلی اردوبادی قصیده‌ای در بیش از سی بیت در وصف زهد و تقوا ایشان سرود. معلوم می‌شود او از جوانی خوش درخشیده است. در 35 سالگی نیز کتاب «شهداء الفضیله» را می‌نویسد که در آن 130 نفر از شخصیت‌های امامیه را معرفی می‌کند که در راه حقانیت امیرالمؤمنین(ع) شهید شده‌اند. شخصیت‌های بزرگ آن دوره بر این کتاب تقریظ نوشته‌اند.

وی ادامه داد: این شخصیت چنان شیفته حضرت امیرالمؤمنین(ع) بوده است که در این راه سر از پا نمی‌شناخت. این شیفتگی قابل وصف نیست. او روزی هجده ساعت در کتابخانه نجف کار می‌کرد؛ با امکانات آن دوره. صاحبان کتابخانه‌های شخصی گله می‌کردند که علامه امینی کتاب‌های ما را ورق ورق کرده است. سفرهایی که ایشان به نقاط مختلف دنیا می‌رفت با مشقت‌های فراوانی همراه بود. او عمر و جوانی خود را با عشق و اخلاص بر این کار گذاشت و نتیجه آن چنین اثری شد. یک پیوند ناگسستنی بین الغدیر و علامه امینی هست و این پیوند حاصل عمل با اخلاص و زحمات فوق العاده او است.

طباطبایی یزدی با بیان اینکه «الغدیر» واقعا یک دایره المعارف است، تصریح کرد: انسان اول فکر می‎‌کند علامه امینی فقط درباره حدیث غدیر صحبت کرده است. مگر چه قدر می‌شود درباره حدیث غدیر حرف زد؟ کتاب 11 جلد و سراسر مطلب است؛ آن هم مطالب متنوع. کتاب طوری است که انسان از خواندن آن خسته نمی‌شود.

وی با اشاره به گستردگی مطالعات علامه امینی گفت: خود علامه گفته است که برای نوشتن این کتاب، ده هزار کتاب را از اول تا به آخر خواندم. مطالب این کتاب متنوع است و از شعر و ادب عربی و تاریخ، سنت پیغمبر(ص) و موضوعات فقهی(به مناسبت موضوع)، کتاب شناسی امامت، نقد کتاب(چنانکه بخش عمده‌ای از جلد سوم الغدیر ردود نام دارد؛ درباره کتاب‌هایی که علیه شیعه نوشته شده و ایشان عالمانه آنها را نقد می‌کند. وقتی اینها را می‌خوانید می‌بینید علامه امینی چه احاطه‌ای به کتاب داشته و بعد آن را رد کرده است) در آن یافت می‌شود.

این پژوهشگر افزود: هدف ایشان این نیست که شرح حال شاعران را در کتاب خود بنویسد یا شعر بگوید، بلکه این مطالب در راستای هدفی است که دارد. هدف «الغدیر» این است که اولا ثابت کند غدیر یک واقعه مسلم تاریخی است. ثانیا مفاد فرمایشات پیامبر اکرم(ص) در خطبه غدیر چیست و فهم مسلمان‌ها و عالمان در طول تاریخ از این واقعه چه بوده است. برای این هدف، به آنچه می‌تواند برای ما مفید باشد استشهاد می‌کند؛ از جمله یک شعر یا نوشته یک عالم. به مناسبت، بحث‌های کلامی و اعتقادی و تاریخی را به میان می‌آورد.

وی ادامه داد: مثلا اگر قصیده‌ای از عمرو عاص را برای شما بیان می‌کند، می‌بینید، چیزی حدود هفتاد یا هشتاد صفحه درباره عمرو عاص برای شما حرف می‌زند. با تبیع تاریخی که داشته لبّ مطالب را درباره این شخصیت برای شما بازگو می‌کند به طوری که وقتی می‌خوانید اشراف کاملی نسبت به این شخصیت در تاریخ پیدا می‌کنید. یا وقتی به حضرت ابوطالب می‌رسد نیز همینطور. خود این موضوعات را می‌شود به عنوان کتاب مستقلی از الغدیر در آورد. یا درباره معاویه در اواخر الغدیر بحث می‌کند.

این استاد حوزه خاطرنشان کرد: با این احوال که غدیر یک واقعه مسلم است، عده‌ای آن را منکر شدند، یا گفتند اصلا حضرت علی(ع) در آن واقعه حضور نداشتند. ایشان از همان اول، سیر تاریخی را شروع می‌کند. عالمان و مورخین بزرگ اسلام را می‌شمارد و از همه کتب حتی کتب ادبی و لغوی هم بهره می‌گیرد. ممکن است یک نکته درباره غدیر لای کتاب‌های ادبی و لغوی باشد آن را هم در می‌آورد.

وی ادامه داد: چرا کار علامه امینی مهم است؟ چون «الغدیر» حرفی را بدون دلیل نمی‌زند. اگر او کتاب‌های اهل سنت را مورد استفاده قرار می‌دهد برای این نیست که آنها را مهم یا معتبر می‌داند، بلکه از این جهت است که فضای الغدیر، فضای احتجاج است، مخاطبش، اهل سنت هستند. لذا می‌بینید منابع آن از باء بسم الله تا تاء تمت همه از کتب اهل سنت است و این نتیجه تتبع فراوان ایشان است.

طباطبایی یزدی گفت: ما الان نرم افزارها و فهارسی در اختیار داریم، اما 80 سال یا 90 سال پیش، در زمان علامه امینی این ابزارها در دسترس نبود. اگر به الغدیر نگاه کنید می‌بینید علامه مطلبی را از لابه‌لای کتاب‎‌ها و متون در آورده که امروزه حتی با جستجوی اینترنتی یا نرم افزاری هم نمی‌توانید آن را استخراج کنید. درباره روش علامه امینی نقل است که حتی به کتب چاپی اعتماد نداشتند، اگر نسخه خطی کتابی بود، آن را پیدا می‌کردند و می‌دیدند. 

این پژوهشگر تصریح کرد: این به دلیل دست‌کاری‌هایی است که در کتب شده است؛ مثلا در کتاب «جامع الاصول» ابن اثیر این جمله را می‌خوانیم که «انا مدینه العلم و علی بابها، رواه الترمذی فی السنن» (این روایت در سنن ترمذی آمده است که پیامبر(ص) فرمودند: «انا مدینه العلم و علی بابها») حالا بروید سنن ترمذی را ببینید، این روایت را نمی‌بینید. این بازی با متون است که بعدها عامدانه در متون دست بردند و غرض ورزانه کم و زیاد کردند. برای همین علامه امینی که شخصیت دقیقی است و می‌خواهد حرف محکمی بزند، به کتب چاپی اکتفا نکرده و به کتب خطی که خواندن آنها بسیار مشکل است مراجعه می‌کرد.

وی گفت: «الغدیر» گرچه کتابی احتجاجی است، اما علامه نیت خصمانه‌ای نداشت و آن را برای این ننوشت که به جنگ کسی برود، چون برخی فکر می‌کنند ترویج «الغدیر» موجب دودستگی بین مسلمانان می‌شود. در حالیکه چنین نیست و این کتاب مصادر و منابع اهل سنت را درباره ولایت حضرت علی(ع) نشان می‌دهد و می‌گوید اگر اسلام را قبول دارید، این باور رکن اساسی در دین اسلام است و این بر اساس منابع اهل سنت است.

وی با تصریح به مظلومیت حضرت امیرالمؤمنین(ع) در بین اهل سنت و حتی شیعیان که آن گونه که باید به این موضوع توجه نکرده‌اند، گفت: برای ما مسلم است که حضرت علی(ع) از کودکی همواره در همه صحنه‌ها و همراه پیامبر(ص) بوده و در همه جنگ‌ها یار و یاور ایشان بوده است؛ اما روایتی هست که شخصی از براء بن عازب می‌پرسد آیا علی(ع) در جنگ بدر بوده است؟! خیلی سؤال عجیبی است. ببینید چه طور در طول تاریخ با متون بازی کردند و خواستند فضایل حضرت علی(ع) پنهان بماند که چنین سؤالی مطرح می‌شود. لذا شخصیتی مثل علامه امینی بر خود واجب می‌داند که عهده دار این کار شود.

این استاد حوزه درباره انگیزه علامه امینی از نگارش «الغدیر» گفت: می‌دانید بسیاری از کتاب‌ها براساس رخدادی، یا درخواستی نوشته شده‌اند و مؤلفان در مقدمه آثار خود به این موضوع اشاره می‌کنند. آیا کسی از علامه امینی خواسته بود این کتاب را بنویسد؟ استاد یوسفی غروی نقل می‌کنند که در یک برهه‌ای چاپ کتاب حروفی در نجف رواج پیدا کرد. قبلا در دسترس نبود. وقتی چاپ کتاب‌ها زیاد شد بخشی از آنها به نجف رسید. طلاب دیدند چه قدر ردیه علیه شیعه نوشته می‌شود که از مصر و اردن و ... می‌رسید. به خدمت آیت الله العظمی سید ابوالحسن اصفهانی، مرجع وقت آمدند و به ایشان گفتند در برابر این همه کتابی که علیه شیعه نوشته می‌شود نباید بیکار بنشینیم. مرحوم سید گفتند کتابی با محوریت امیرالمؤمنین(ع) بنویسیم و حضرت علی(ع) را به دنیا معرفی کنیم و این انگیزه‌ای برای مرحوم علامه شد که در آن عصر می‌زیست که دست به این کار بزند.

 وی افزود: ایشان همچنین کتابی به نام «المقاصد العلیه فی المطالب السنیه» دارند که برای اولین بار در بنیاد محقق طباطبایی منتشر شد. این کتاب در تفسیر 4 بخش از قرآن است؛ یعنی جزو کتاب‌های تفسیری حساب می‌شود و از طرفی کتاب کلامی است چون ذیل آن بحث‌های اعتقادی کرده است. این کتاب بنا بر شواهد تاریخی، احتمالا بین سال‌های 1352 تا 1355 قمری و قبل از «الغدیر» نوشته شده است. روح این کتاب ولایت امیرالمؤمنین(ع) است. گفته شده بعد از این کتاب، علامه تصمیم گرفت کتابی موسوعه مانند بنویسد که همه جوانب حدیث غدیر را مورد بررسی قرار دهد.

طباطبایی یزدی درباره چاپ کتاب «الغدیر» نیز گفت: «الغدیر» در سال 1364 قمری (1324 شمسی) برای اولین بار در نجف چاپ شد، اما قدمت آن بیش از این است. کتاب در 11 جلد است. البته همه جلدها با هم انتشار نیافت و چاپ آن تا سال 1372 قمری (1332 شمسی) طول کشید. درباره اینکه آیا این کتاب ادامه دارد یا خیر برخی می‌گویند کتاب 20 جلد است. فرزندان ایشان می‌گویند کتاب «الغدیر» بیش از این بوده است. خود علامه در برخی جاهای الغدیر، احاله به آینده می‌دهد. مثلا بیتی از یک غدیریه می‌آورد و می‌گوید ان شاءالله در بخش شعرای قرن سیزدهم و چهاردهم به آن خواهیم پرداخت. در حالیکه شعرای قرن سیزده و چهارده در الغدیر فعلی نیست. علامه صادق بحرالعلوم نیز درباره «الغدیر» می‌گوید که 11 جلد آن چاپ شد و بقیه هم چاپ خواهد شد. یعنی تصریح می‌کند که ادامه دارد. اینها شواهدی است که نشان می‌دهد ادامه داشته، اما برخی می‌گویند علامه یادداشت‌هایی داشتند، اما «الغدیر» ادامه نداشته است.

وی با اشاره به ترجمه فارسی «الغدیر» نیز اظهار کرد: خواندن الغدیر سخت است. کتاب به شیوه ادیبانه نوشته شده و مورد تحسین ادبای روزگار و اهل فن قرار گرفته است. با توجه به شهرتی که «الغدیر» دارد خیلی‎‌ها راغب هستند ببینند این کتاب چه می‌گوید و وقتی آن را تورق می‌کنند می‌بینند قدری سنگین است. با توجه به این ویژگی، نیازمند ترجمه است تا فارسی زبانان هم بتوانند از این خوان بهره‌مند شوند. مرحوم شیخ عباسعلی اسلامی خیلی سال‌ها پیش نامه‌ای به علامه امینی نوشت و اجازه خواست که «الغدیر» را ترجمه کند. علامه به سه شرط پذیرفتند؛ اولا اینکه ترجمه باید پاکیزه و منقح باشد. ثانیا پشت سر هم آن را ترجمه کنید، وقفه‌ای نیفتد و ثالثا در متن کتاب، دخل و تصرف نشود. «الغدیر» بعد از این ترجمه شد. البته ترجمه آن کار یک نفر نبود، جلدها را افراد مختلفی ترجمه کردند و ترجمه‌ها متفاوت شد و البته سه شرط علامه هم رعایت نشد. اخیرا بنیاد امامت، «الغدیر» را با ترجمه آقای حسینی ژرفا و زیر نظر آیت‌الله سید مهدی نبوی منتشر کرد که کار زیبایی است و از کار قبلی متفاوت تر است.

این محقق با تأکید بر اینکه کتاب «الغدیر» هنوز جای کار دارد، گفت: این کتاب ارزش و اهمیت بالایی دارد و می‌شود آن را برای جوان‌ها و اقشار مختلف با طرح‌های مختلف ارائه کرد. کتاب «سیری در الغدیر» نوشته فرزند علامه امینی است و برای افرادی که بخواهند اجمالا بدانند الغدیر چه کتابی است مناسب است.

وی در پایان با بیان اینکه علامه امینی، آیت تحقیق و الگویی برای ما هستند، گفت: جدای از تألیف مهم ایشان، شخصیت‌شان نیز جذابیت رفتاری و اخلاقی داشت. اخلاق مجسم بودند. این بُعد دیگری از شخصیت ایشان است. جذبه ایشان باعث می‌شد بقیه تحت تأثیر قرار بگیرند. چنانکه یک اسقف مسیحی با ایشان دیدار می‌کند و بعد از این دیدار گفته بودند کتاب‌های اخلاقی زیادی مطالعه کردم اما اخلاق مجسم را در علامه امینی دیدم. خدا به ما کمک کند که نه تنها آثار این علما را بخوانیم بلکه در رفتار هم از آنها الگو بگیریم.