پیوند میان کتاب‌های دینی و تقویت همدلی در جوامع اسلامی

به‌مناسبت هفته کتاب و کتاب‌خوانی، محمدرضا شکاری، عضو هیئت علمی و استادیار گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه شهید چمران اهواز، یادداشتی با موضوع پیوند میان کتاب‌های دینی و رهنمودهای اجتماعی در جوامع اسلامی در اختیار ایکنای خوزستان قرار داده است که در ادامه می‌خوانید:

همدلی در اسلام به‌عنوان یکی از اساسی‌ترین مفاهیم اخلاقی و اجتماعی است. در قرآن کریم، روایات نبوی(ص) و سیره اهل بیت(ع) و دیگر متون دینی به‌طور مستمر بر آن تأکید شده است. درواقع، همدلی در اسلام، تنها یک فضیلت فردی نیست، بلکه به عنوان بنیادی‌ترین ویژگی‌های اجتماعی و یکی از ارکان اصلی ساختار اجتماعی و سیاسی اسلام مطرح می‌شود که هدف آن ساختن جامعه‌ای هماهنگ و همدل است.

با توجه به اینکه در دنیای معاصر، جوامع اسلامی با چالش‌های متعددی از جمله تفرقه، بحران‌های اجتماعی و عدم درک متقابل روبه‌رو هستند، تأکید بر همدلی می‌تواند راه‌گشای بسیاری از مشکلات اجتماعی و فرهنگی باشد. در این راستا، کتاب‌های دینی، به‌ویژه قرآن و احادیث نبوی و اهل بیت(ع)، همواره به‌عنوان منابع اصلی و اصیل برای هدایت انسان‌ها، نقشی بی‌بدیل در مسیر ایجاد این همدلی و وحدت در جامعه اسلامی مطرح بوده‌اند.

این متون نه تنها افراد را در مسیر رستگاری هدایت می‌کنند، بلکه پیوندهای انسانی را تقویت کرده و در راستای ایجاد یک جامعه‌ همدل و متعهد به اصول انسانی حرکت می‌دهند. 

شعار سی‌و‌دومین دوره‌ هفته‌ کتاب و کتابخوانی، با عنوان «خواندن برای همدلی» شعاری با مسمّی و ارزنده است که تأکیدی ویژه بر اهمیت و ارزش مطالعه و نقش و جایگاه آن در تحکمی روابط انسانی و ترویج همدلی دارد.

همدلی در اسلام؛ بیش از یک احساس، یک اصل اجتماعی

همدلی را به‌صورت خیلی ساده می‌توان به معنای درک و مشارکت در احساسات و عواطف دیگران تعریف کرد، اما همدلی در اسلام تنها به معنای درک و احساس عواطف دیگران نیست؛ بلکه مفهومی عمیق و چندبُعدی است که از جنبه‌های اخلاقی، اجتماعی، و حتی فقهی نیز قابل بررسی است. در فرهنگ اسلامی، همدلی به‌عنوان یکی از پایه‌های اصلی اخلاق اجتماعی در نظر گرفته می‌شود که در قرآن و روایات اسلامی بارها به آن تأکید شده است. در اسلام، همدلی باید به عمل تبدیل شود و فرد مسلمان باید در برابر درد و رنج دیگران احساس مسئولیت کرده و در جهت رفع مشکلات جامعه بکوشد. از این‌رو، این ویژگی نه تنها در سطح فردی بلکه در سطح اجتماعی و جمعی نیز بسیار مهم است. اسلام همواره بر اهمیت دوستی، محبت و توجه به دیگران، به‌ویژه در شرایط سخت و دشوار، تأکید کرده است.

خداوند در قرآن کریم (سوره مائده، آیه 2)، از انسان‌ها می‌خواهد که در انجام کارهای نیک، با یکدیگر همکاری شود: «وَ تَعاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوى‌» و در کارهای نیکو و پرهیزکاری با یکدیگر همکاری کنید. این آیه به وضوح بر لزوم همدلی و همکاری در امور اجتماعی تأکید دارد.

همچنین، در آیه 103 سوره آل‌عمران آمده است: «و اِعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّه جَمِیعاً وَلاَ تَفَرَّقُوا»: همه به ریسمان خدا چنگ زنید و پراکنده نشوید. این آیه، اتحاد و همدلی میان مسلمانان را به‌عنوان یکی از اصول مهم اجتماعی معرفی می‌کند.

متون دینی؛ منابع الهام‌بخش اجتماعی و انسانی برای همدلی

کتاب‌های دینی در اسلام، از جمله قرآن کریم و مجموعه روایات نبوی(ص) و اهل بیت(ع)، نه تنها دستوراتی فردی برای نیکوکاری و عبادت دارند، بلکه اصول و قواعدی را برای زندگی اجتماعی نیز ترسیم می‌کنند. این منابع با تأکید بر اصول اخلاقی و انسانی، می‌توانند نقش مهمی در تقویت همدلی و ایجاد روابط انسانی سالم و مؤثر ایفا کنند.

قرآن کریم، به‌عنوان بزرگ‌ترین کتاب دینی مسلمانان، با مفاهیم عمیق اجتماعی، انسانی و اخلاقی خود، راهنمایی بی‌نظیر برای همدلی در جامعه اسلامی است. در آیات مختلف قرآن، به مفاهیم مانند «مؤاخات»، «برادری»، «محبت»، «همدلی» و «اتحاد» اشاره شده است. خداوند در قرآن کریم بارها به ارتباط نزدیک و حمایتی مسلمانان از یکدیگر اشاره کرده و آن‌ها را به ایجاد یک جامعه متعهد، محبت‌آمیز و همدل دعوت کرده است. 

احادیث پیامبر اسلام(ص) و اهل بیت(ع)، در موضوعات مختلف اجتماعی، دینی و اخلاقی بارها بر اهمیت همدلی و همکاری میان مسلمانان تأکید کرده‌اند. برای مثال، پیامبر اسلام(ص) فرموده‌اند: «هیچ‌یک از شما مؤمن نمی‌شود مگر آنکه برای برادر خود آنچه را که برای خود دوست دارد، دوست بدارد.» این حدیث نشان‌دهنده اهمیت همدلی و توجه به نیازهای دیگران است.

همچنین، امام علی(ع) در نامه 53 نهج‌البلاغه (عهدنامه مالک اشتر) فرموده‌اند: «مردم دو دسته‌اند، یا برادر دینی تو هستند، یا در خلقت مانند تو»؛ این عبارت تأکید دارد که درک مشترک انسان‌ها و توجه به احساسات و مشکلات دیگران باید به‌عنوان یک اصل در تعاملات انسانی قرار گیرد.

پیوند میان کتاب‌های دینی و همدلی در جوامع اسلامی؛ از تئوری تا عمل

اسلام برای تحقق همدلی در جامعه اسلامی تنها به تئوری و آموزه‌های کتاب‌های دینی اکتفا نکرده است. این آموزه‌ها باید در عمل پیاده‌سازی شوند تا جوامع اسلامی به‌طور واقعی و عملی در مسیر همدلی حرکت کنند. در این راستا، برگزاری جلسات تفسیر قرآن، آموزش حدیث و همایش‌های اجتماعی می‌تواند نقش مهمی در ترویج این اصول ایفا کند.

برای اینکه کتاب‌ها و آموزه‌های دینی تأثیرات مثبتی در تقویت همدلی در جامعه داشته باشند، نیاز است که نهادهای دینی، فرهنگی و اجتماعی در این زمینه فعالیت‌های هدف‌مند و مؤثری انجام دهند. برگزاری دوره‌های آموزشی و کارگاه‌های تفسیر قرآن، ایجاد، تقویت و توسعه‌ کتابخانه‌های عمومی و تخصصی با تمرکز بر متون دینی، و حمایت از پروژه‌های تحقیقاتی در این حوزه، و ایجاد فضاهایی برای گفتمان‌های اجتماعی، می‌تواند به ترویج فرهنگ مطالعه و بهره‌برداری از منابع دینی برای ایجاد همدلی و اصلاح اجتماعی کمک کند. نهادهای دینی می‌توانند با همکاری با دیگر سازمان‌ها، انجمن‌های فرهنگی و اجتماعی، برنامه‌های کتابخوانی گسترده‌ای را برگزار کنند که در آن‌ها افراد مختلف از گروه‌های سنی و اجتماعی گوناگون مشارکت کنند و از آموزه‌های کتاب‌های دینی برای تقویت همبستگی اجتماعی و همدلی استفاده کنند.

کتابخوانی؛ ابزاری برای همدلی

شاید بتوان چالش اصلی در جوامع اسلامی امروز را فاصله گرفتن از این آموزه‌ها و عدم توجه کافی به مسائل اجتماعی و جمعی دانست. به‌طور خاص، در برخی از جوامع اسلامی، مشکلاتی چون فقر، نابرابری‌های اجتماعی، جنگ‌ها و بحران‌ها عدم همدلی میان افراد، ممکن است که به عدم همدلی دامن زند و آن را کم‌رنگ جلوه دهد. در چنین شرایطی، مطالعه کتاب‌های دینی به‌ویژه قرآن و احادیث، می‌تواند به‌عنوان ابزاری قدرتمند برای اصلاح این وضعیت عمل کند. این کتاب‌ها با ارائه آموزه‌هایی همچون دعوت به عدالت، محبت به دیگران، رعایت حقوق انسان‌ها و پرهیز از ظلم، می‌توانند به مسلمانان نشان دهند که چگونه می‌توانند در برابر مشکلات ایستادگی کرده و همدیگر را درک کنند. پس می‌توان اذعان داشت که ترویج فرهنگ مطالعه کتاب‌های دینی می‌تواند به‌عنوان یک راه‌حل عملی برای تقویت همدلی در جوامع اسلامی مطرح شود. وقتی مسلمانان به مطالعه قرآن و دیگر متون دینی پرداخته و این آموزه‌ها را در زندگی روزمره خود به‌کار می‌گیرند، به‌طور ناخودآگاه در راستای تقویت همدلی، محبت و عدالت اجتماعی در جامعه گام برمی‌دارند.

در اسلام، کتاب‌ها نه تنها منابعی برای دسترسی به علم و معرفت‌اند، بلکه به‌عنوان ابزارهایی برای شکل‌دهی به روابط انسانی و اجتماعی در نظر گرفته می‌شوند. قرآن کریم و دیگر متون دینی، همواره بر اهمیت آگاهی و شناخت تأکید دارند. کتاب‌ها به مسلمانان یادآوری می‌کنند که همدلی و محبت تنها از طریق درک متقابل و تلاش مشترک برای رفاه و عدالت اجتماعی تحقق می‌یابد. این درک، در دنیای امروز که با چالش‌های متعددی از جمله تفرقه، بحران‌های اجتماعی و بی‌اعتمادی روبه‌رو است، ضروری‌تر از همیشه به نظر می‌رسد. کتاب‌ها، به‌ویژه قرآن و سایر متون دینی، مسیرهای همدلی را از طریق آگاهی و آموزش و فهم متقابل میان افراد هموار می‌کنند. این آموزه‌ها تنها از طریق مطالعه عمیق و تأمل در آیات و روایات قابل درک و پیاده‌سازی هستند. بنابراین، کتابخوانی به‌عنوان یک فعالیت آموزشی و معنوی، ابزاری اساسی برای ارتقای همدلی در جامعه اسلامی به شمار می‌آید.

با مطالعه کتاب‌های دینی، مسلمانان می‌توانند به شناخت عمیق‌تری از مفهوم همدلی و همکاری اجتماعی دست یابند و این آموزه‌ها را در عمل به‌کار گیرند. در حقیقت، کتابخوانی نه تنها به فرد امکان می‌دهد که آموزه‌های دینی را بهتر درک کند، بلکه او را قادر می‌سازد تا این آموزه‌ها را در روابط انسانی خود به‌ویژه در تعاملات اجتماعی و فردی پیاده کند. این فرایند باعث می‌شود که همدلی از سطح فردی به سطح جمعی منتقل شده و در ساختار اجتماعی و فرهنگی جامعه نهادینه شود.

در شرایط کنونی که دشمنان و بدخواهان در صدد ایجاد بحران در جوامع اسلامی هستند، تقویت فرهنگ کتابخوانی می‌تواند به‌عنوان یک راه‌حل مؤثر و پایدار برای پیشبرد همدلی و وحدت اجتماعی عمل کند. آگاهی و درک عمیق‌تر از اصول دینی از طریق مطالعه کتاب‌های دینی، به مسلمانان کمک می‌کند تا همدیگر را بهتر بشناسند، درک کنند و از این طریق بر مشکلات اجتماعی فائق آیند. در نهایت، کتاب و کتابخوانی می‌تواند پلی باشد میان آموزه‌های دینی و عمل اجتماعی. با تقویت این فرهنگ، می‌توان به‌طور مؤثر به همگرایی اجتماعی و رسیدن به اهداف بلند اسلام در ایجاد جامعه‌ای بر اساس همدلی، محبت و عدالت دست یافت.