حمزه سیدالشهدا(ع)؛ الگویی برای همه نسل‌ها

ماه شوال سالروز جنگ احد است. جنگ احد در سال سوم هجری به وقوع پیوست و در آغاز با پیروزی مسلمین همراه بود، اما در نهایت به‌‌دلیل تخلف برخی از  مسلمانان به شکست انجامید و ۷۰ نفر به شهادت رسیدند که حضرت حمزه سیدالشهدا(ع) یکی از این شهدای والامقام است.

پانزدهم شوال سالروز شهادت حضرت حمزه سیدالشهدا(ع) است. وی یکی از اصحاب غریب و از مجاهدان و حامیان اصلی رسول‌الله(ص) در دوران غریبی اسلام و مایه فخر اهل بیت(ع) و بهترین خاندان پیامبر بعد از اهل بیت(ع) بود.

تعاریف رسول اکرم(ص) از حضرت حمزه(ع)

پیامبر بزرگوارمان درباره عموی خود فرمودند: در کنار عرش خدا نوشته شده است «حمزه اسد الله و اسد رسوله و سید الشهداء» (الکافی، ج1، ص 224). در روایتی دیگر از رسول اکرم(ص) فرمودند: «محبوب‌ترین برادر من امیرالمؤمنین(ع) و محبوب‌ترین عموی من حمزه سیدالشهداست.»(امالی شیخ صدوق، ص 553)

شخصی خدمت حضرت رسول اکرم(ص) رسید و گفت: خداوند به من فرزندی داده است. اسم او را چه بگذارم؟ رسول اکرم(ص) فرمودند: محبوب‌ترین اسم پیش من حمزه است.(الکافی ، ج 6 ، ص 19)

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای(مدظله‌العالی) در این باره می‌فرمایند: «خود پیغمبر اکرم(ص) به نظر می‌رسد که از همان لحظه‌ اول که ایشان شهید شد، خواستند از او الگو درست کنند؛ اینکه پیغمبر(ص) به او لقب «سیدالشهدا» دادند؛ و بعد وقتی وارد مدینه شدند و دیدند زن‌های انصار گریه می‌کردند، ناله می‌کردند، زاری می‌کردند ــ چون در جنگ احد ۷۰ نفر شهید شدند که چهار نفر از مهاجرین بودند و ۶۶ نفر از انصار به شهادت رسیده بودند ــ  پیغمبر یک قدری گوش کرد، بعد فرمود که حمزه گریه‌کننده ندارد. این خبر به گوش زن‌های مدینه رسید و همه گفتند که قبل از اینکه برای شهید خودمان گریه کنیم بر حمزه گریه خواهیم کرد.(اسدالغابة، ج ۱، ص ۵۳۰ )

پیغمبر وادارشان کرد دیگر؛ یعنی وادار کرد همه‌ مدینه را بر او گریه کنند؛ پیغمبر غوغا درست کرد همه‌ مدینه را برای جناب حمزه. معنای این چیست؟ این یعنی پیغمبر می‌خواهد حمزه را برجسته کند. او سیدالشهداست، و کسی است که همه باید بر او گریه کنند. این الگوسازی است و برای آن روز هم فقط نیست؛ برای همیشه‌ تاریخ است و برای همه‌ مسلمین است.»

ساختن تسبیح از تربت حضرت حمزه(ع)

یکی از اموری که نشان‌دهنده اصرار اهل بیت(ع) بر الگوسازی از حضرت حمزه سیدالشهداست، رفتن حضرت زهرا(س) به زیارت قبر حمزه(ع) و ساختن تسبیح از تربت ایشان است. طبق روایتی از امام صادق(ع)، حضرت فاطمه زهرا(س) هر صبح شنبه به زیارت قبور شهدای احد به‌ویژه قبر مطهر حمزه سید‌الشهدا(ع) می‌رفت و برای او طلب رحمت و مغفرت می‌کرد.(تهذیب‌الاحکام، ج ۱، ص ۴۶۵)

همچنین حضرت فاطمه زهرا(س) برای شمارش تسبیح معروفش(۳۴ الله‌اکبر، ۳۳ الحمدلله و ۳۳ سبحان‌الله)، در ابتدا از نخ پشمینه‌ای که گره‌هایی در آن ایجاد کرده بود، استفاده می‌کرد و بعد از شهادت حضرت حمزه، از تربت قبر او تسبیحی ساخت و تسبیحش را انجام می‌داد.(روضةالمتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، ج ‌۲، ص ۱۷۷)

حضرت حمزه(ع) مصداق «ومنهم من قضی نحبه» است

در ذیل حدود ۳۰ آیه قرآن کریم به حضرت حمزه(ع) اشاره شده است که مفسران و روایات، آن‌ها را عموماً و خصوصاً بر حضرت حمزه تطبیق داده‌اند. از جمله آن آیات می‌توان به آیه ۲۳ سوره احزاب اشاره کرد: «مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَی نَحْبَهُ وَمِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَمَا بَدَّلُوا تَبْدِیلًا.»

حضرت امام باقر(ع) از امیرالمؤمنین(ع) نقل می‌کنند: «لَقَد کُنتُ‌ عَاهَدتُ‌ اللهَ‌ تَعالی وَ رَسولَهُ اَنا وَ عَمّی حَمزَةُ وَ اَخی جَعفَرٌ وَ ابنُ عَمّی عُبَیدَة عَلى اَمرٍ وَفَینا بِهِ لِلّهِ وَ لِرَسُولِهِ صَلَّی اللهُ عَلَیهِ وَ آلِه» من و عمویم حمزه و برادرم جعفر و پسر عمویم عبیده، بر یک موضوعی با هم توافق کردیم، با خدا و پیغمبرش معاهده کردیم. (قرارداد بسته‌اند بر یک امری که قاعدتاً «جهاد حتی الشهادة» است) یعنی ما در این راه، در این حرکت، بی‌محابا می‌رویم تا لحظه‌ شهادت.

بعد حضرت می‌فرماید: «فَتَقَدَّمَنی اَصحابی» این رفقا، این سه نفر از من جلو افتادند؛ «وَ تَخَلَّفتُ بَعدَهُم لِما اَرادَ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ فَاَنزَلَ اللهُ فینا: مِنَ المُؤمِنینَ رِجالٌ صَدَقوا ما عاهَدُوا اللهَ عَلَیهِ فَمِنهُم مَن قَضى نَحبَه» تا آخر آیه. بعد می‌فرماید: «حَمَزةُ وَ جَعفَرٌ و عُبَیدَة؛ این سه نفر «قَضى‌ نَحبَه» هستند؛ وَ اَنا وَاللهِ المُنتَظِر.»(تفسیر نورالثقلین، ج ۴، ص ۲۵۸)

آنچه موجب شهادت حمزه سیدالشهدا(ع) شد

حضرت آیت‌الله خامنه‌ای(مدظله‌العالی) در این باره می‌فرمایند: «إِنَّ الَّذِينَ تَوَلَّوْا مِنْكُمْ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ إِنَّمَا اسْتَزَلَّهُمُ الشَّيْطَانُ بِبَعْضِ مَا كَسَبُوا»(آل عمران، 155) حاصل ترجمه این است: آن کسانی که شما دیدید روز جنگ احد آن جور به دشمن پشت کردند و فاجعه درست کردند و موجب شهادت حمزه‌ سیدالشهدا و بزرگانی از اصحاب شدند -انّما استزلّهم الشّیطان ببعض ما کسبوا- لغزش آن‌ها را شیطان از ناحیه‌ آنچه که قبل‌ها انجام داده بودند، زمینه‌سازی کرد؛ یعنی گناهانشان.»(31 مرداد 1389)

معاویه و شکافتن قبر حضرت حمزه(ع)

از نخستین کسانی که نبش قبر صحابه پیامبر(ص)؛ آن هم شهدای بزرگوار را رسم کرد، و بعد از خود بر جای گذاشت، معاویه بن ابی‌سفیان بود که دستور داد قبور شهدای احد را بشکافند. به گزارش محمد بن سعد در «الطبقات الکبیر» وقتی معاویه دستور نبش قبور شهدا از جمله حضرت حمزه(ع) را صادر کرد، دستور وی عملی شد و  جنازه‌ شهیدان احد بر گردن مردم حمل می‌شد، چنانکه گویا به خواب فرو رفته بودند. اما وقتی به نبش قبر حضرت حمزه(ع) رسیدند، کلنگ به پای آن حضرت اصابت کرد و خون تازه از بدن مطهرش جاری شد.(الطبقات الکبیر لابن سعد، تحقیق: الدکتور علی محمدعمر، مکتبه الخانجی بالقاهره، الجزء الثالث، ص ۱۰)

در سال 49 هجری و پس از گذشت 46 سال از جنگ احد از سوی معاویه بن ابی‌سفیان خلیفه وقت، دستور صادر شد که در احد قناتی حفر کنند. با آماده شدن قنات، منادی در مدینه  اعلان کرد: افرادی که در احد شهید دارند برای در امان ماندن اجساد و قبور آنان از نفوذ و جریان آب، این قبور را نبش و اجساد شهدا را به محل دیگر انتقال دهند و براساس این دستور به نبش قبور شهدا اقدام شد. قبر حضرت حمزه، عمرو بن جموح و عبداللّه پدر جابر انصاری سلام الله علیهم شکافته شد.

کارگزاران معاویه با تعجب مشاهده کردند که این اجساد تازه همچون لحظه شهادت باقی مانده‌اند، به‌گونه‌ای که گویی دیروز دفن شده‌اند. حتی لباس‌ها و قطیفه‌ها و علف‌هایی که آنان را پوشش می‌داد با همان وضع باقی است و کوچکترین تغییری در آن‌ها رخ نداده است، به‌طوری که وقتی بیل کارگر به پای حضرت حمزه(ع) خورد، خون جاری شد. (تاریخ المدینه، ج ١، ص ١٣٣؛ طبری، تاریخ طبری، ج ٢ ، ص ٣١٩؛ تاریخ ابن کثیر، ج ٤، ص ٤٣)

رخداد دیگر تاریخ در این راستا بر اثر جاری شدن سیل در قرن اخیر بود؛ پیکر مطهر حضرت حمزه بن عبدالمطلب(ع) در اثر سیل در سال ۱۳۴٤ هجری قمری (حدود ۱۹۲۵ میلادی) مطابق با ١٣٠١ شمسی، نمایان شد. پس از جاری شدن سیل در منطقه احد، قبر ایشان شکافته شد و پیکرشان در حالی که سالم بود، مشاهده شد. سپس دوباره ایشان را در همان مکان به خاک سپردند.

رویداد نمایان شدن پیکر حضرت حمزه بن عبدالمطلب(رضی‌الله عنه) یکی از اتفاقات شگفت‌انگیز تاریخی است که در سال ۱۳۴٤ هجری قمری (۱۹۲۵ میلادی)، مطابق با ١٣٠١ شمسی رخ داد. در این سال، به دلیل بارش شدید باران و جاری شدن سیلاب در منطقه احد، برخی از قبور شهدا، از جمله قبر حضرت حمزه، شکافته شد و پیکر ایشان پس از حدود ۱۳۰۰ سال در حالی که سالم و دست‌نخورده بود، نمایان شد.

این واقعه نشان‌دهنده جایگاه ویژه حضرت حمزه(ع) و سایر شهدای احد در نزد خداوند است. همچنین، نشان می‌دهد که برخی از اجساد شهدا به‌دلیل عنایت الهی از فساد و تجزیه در امان می‌مانند. این حادثه موجب شد تا احترام و ارادت مسلمانان به مقام سیدالشهدا، حضرت حمزه(ع) بیش از پیش افزایش یابد. (برگرفته از مقاله «رخداد شکافته شدن قبر حضرت حمزه (ع)» از دکتر هادی انصاری)

اهمیت زیارت حضرت حمزه

در روایات متعدد نسبت به زیارت قبور مطهر رسول خدا(ص) و ائمه معصومین(ع) و همچنین قبور شهدا و اولیای خدا از جمله زیارت قبر حضرت حمزه تأکید و توصیه شده است. در روایتی از رسول خدا(ص) نقل شده است که فرمود: «کسی که مرا زیارت کند و عمویم حمزه را زیارت نکند، در حق من جفا کرده است.» (کامل‌الزیارات، ص۳۳۵؛ مستدرک‌الوسایل، ج ۱۰، ص۱۹۸).

سید الشهدای اولین وآخرین

رسول خدا(ص) در پاسخ دخترش حضرت زهرا(س) که پرسید: آیا او سید شهدایی است که همراه او به شهادت رسیده‌اند؟ پیامبر(ص) فرمودند: خیر، بلکه او سرور شهیدان اولین و آخرین است به غیر از انبیا و اوصیای آن‌ها.(کمال‌الدین و تمام النعمه، ج1، ص263) 

بنابراین امام حسین(ع) سیدالشهدا به‌طور مطلق است و حضرت حمزه سیدالشهدا به استثنای انبیا و اوصیاست.

حجت‌الاسلام والمسلمین امرالله شجاعی‌راد، استاد و پژوهشگر حوزه