«کفایه‌الخصام» شیخ محمدتقی دزفولی؛ دانش‌نامه‌ای فارسی در امامت
عبدالحسین طالعی با بیان اینکه «کفایه‌الخصام» اثر شیخ محمدتقی دزفولی تنها ترجمه کامل و شناخته‌شده کتاب «غایه‌المرام» است، گفت: مترجم چون خود فردی دانشمند و صاحب‌نظر بود، تعلیقات فراوانی بر ترجمه اضافه کرده و می‌توان گفت یک دانشنامه فارسی در امامت است و هر کسی که بخواهد در باب امامت تحقیق کند باید به این کتاب رجوع کند.
عبدالحسین طالعی، عضو هیئت علمی گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی دانشگاه قم در گفت‌‍‌وگو با ایکنا از خوزستان با معرفی یکی دیگر از علمای مدافع فرهنگ امامت و ولایت در استان خوزستان اظهار کرد: این گفتار، معرفی کتابی به نام «کفایه‌الخصام» از سلسله کتاب‌هایی است که دانشمندان خوزستان در دفاع از امامت اهل‌بیت(ع) نوشته‌اند. کتاب «کفایه‌الخصام» ترجمه‌ای از کتاب «غایه‌المرام» است که درباره امامت و ولایت به زبان عربی به قلم محدث بزرگوار مرحوم سید هاشم بحرانی از علمای بحرین نوشته شده است. مرحوم شیخ محمدتقی ملاباشی دزفولی کتاب «غایه‌المرام» را ترجمه کرده که این ترجمه یک تولید جدید و در حد یک ترجمه انتقادی است.
وی در معرفی مترجم گفت: شیخ محمد تقی ملاباشی دزفولی فرزند شیخ علی که نسب به امیر معزالدین می‌برد در سال ۱۲۲۳ هجری قمری در دزفول متولد شد. در خاندان او افراد دانشور و اهل هنر کم نبودند. در میان آنها شیخ محمدرضا خوشنویس، شیخ اسدالله خوشنویس و شیخ علی دزفولی پدر شیخ محمدتقی را می‌توان ذکر کرد. شیخ محمدتقی دزفولی فرزندانی داشت که از میان فرزندان او، شیخ اسماعیل از همه معروف‌تر است که در تهران کتاب‌دار دانشمندی بود که در کتاب خانه سلطنتی قاجار مشغول بود و بین آنها به شیخ‌المشایخ معروف بود.
طالعی ادامه داد: از تحصیلات و استادان شیخ محمدتقی اطلاعات زیادی نداریم. آنچه مسلم می‌دانیم این است که بعد از تحصیلات مقدماتی در دزفول به نجف رفت و آنجا تحصیل کرد. از میان استادانش از یک مورد مطمئن هستیم؛ سید محمدشفیع جاپلقی‌بروجردی صاحب کتاب «روضه‌البهیه» که در سال ۱۲۸۰ درگذشت. شیخ محمدتقی برای فوت او ماده‌تاریخی سروده که نقل شده است. ظاهرا شیخ بعد از درگذشت مرحوم جاپلقی به دزفول برگشت و چندسال آنجا ماند، سپس در سال ۱۲۸۳ به دعوت محسن میرزا که از رجال دانشمند دستگاه قاجار بود به تهران می‌آید و منصب ملاباشی به او داده می‌شود و تا آخر عمر یعنی ۱۲۹۵ هجری قمری در تهران بود.
این استاد دانشگاه گفت: براساس زندگی‌نامه خودنوشتِ مختصری او، این مقدار می‌دانیم که در تهران با چهار عالم ذی‌نفوذ و مشهور معاشرت زیادی داشت که شیخ از آنها به اربعه متناسبه یاد می‌کند؛ آقای سید صادق سنگلجی طباطبائی، شیخ عبدالحسین شیخ‌العراقین تهرانی، مولا علی کنی و مولا محمد اندرمانی که این چهار نفر از رجال مهم دوره قاجار بودند.
سردبیر مجله کتاب‌شناسی شیعه با بیان اینکه شیخ محمدتقی دزفولی در دستگاه قاجار صاحب نفوذ بوده است، گفت: در سال ۱۲۹۱ هجری قمری عموی ناصرالدین شاه والی منطقه شوشتر تحرکاتی در این منطقه انجام می‌دهد که شیخ جعفر شوشتری از آن ناراحت می‌شود و به عنوان اعتراض به والی شوشتر به نجف می‌رود. گزارش به مرکز می‌رسد و ناصرالدین شاه دستور می‌دهد عده‌ای برای دلجویی نزد شیخ جعفر بروند و ایشان را برگردانند. یکی از کسانی که در هئیت اعزامی بود، شیخ محمدتقی ملاباشی بود. این واقعه در سال ۱۲۹۱ رخ داد.
وی گفت: شیخ محمدتقی در ۱۲۹۵ هجری قمری مطابق با سال ۱۲۵۷ خورشیدی فوت کرد و در یکی از حجره‌های باب زینبیه در صحن حرم مطهر حسینی در کربلای معلی مدفون شد. شیخ محمدتقی در ادبیات فارسی و عربی بسیار چیره‌دست بود. تسلط او بر ادبیات عرب از قصیده غدیریه که ۳۵ بیت است و در پایان کتاب کفایه‌الخصام آمده، به دست می‌آید.
عضو هیئت علمی دانشگاه قم ادامه داد: نامه‌ای از او پیدا شده که یک سال قبل از فوت وی خطاب به یکی از استادان فرزندش شیخ اسماعیل نوشته است. این نامه در یکی از مجموعه‌های خطی کتابخانه مجلس موجود است. این نامه از جهت ادبیات عرب دیدنی است. از کتاب‌های او بر می‌آید بر ادبیات، علوم قرآنی، رجال، کتاب‌شناسی، عقاید و کلام، تاریخ و دیگر مباحث تسلط داشته است.
به گفته طالعی، نفسِ اینکه او به نام «ملاباشی» نامگذاری می‌شد و او را برای تعلیم شاهزاده‌های قاجاری به کار گماردند نشان می‌دهد که فرد جامع‌الاطرافی بوده است، چون ملاباشی‌های دوره قاجار عموما افراد قوی و جامعی بوده‌اند.
این استاد دانشگاه درباره آثار و تالیفات شیخ محمدتقی دزفولی نیز بیان کرد: یک اثر او کتابی به نام «الشهابه فی غزوات الصحابه» است که ترجمه مغازی واقدی به فارسی بسیار روان همراه با بعضی از توضیحات و پاسخگویی به برخی از مواردی که واقدی بر اساس عقاید خود، آنها را نوشته است. این کتاب چند مجلد است و ظاهرا بنا بود در ۹ جلد تمام بشود. در حال حاضر نسخه‌های خطی از برخی مجلدات آن موجود است و تا به حال چاپ نشده است.
وی ادامه داد: «آثار ناصری» یا «آداب الملوک فی اقصی مراتب السلوک» ترجمه و شرح عهدنامه مالک اشتر به زبان فارسی است که نسخه‌های خطی این اثر هم موجود است. این کتاب به نوعی در ادامه کار سیاست‌نامه‌هایی بود که آن زمان دانشمندان برای پادشاهان می‌نوشتند و نوعی نصحیت نامه بودند. در اینجا شیخ محمدتقی سخن خود را در قالب شرح و ترجمه عهدنامه مالک نوشته است. کتاب سوم به نام «مرآت ناصری در قصص انبیای عظام(ع)»، چهارم جُنگی ادبی به نام «حیاض الظریف و ریاض الطریف» است. کتاب بعد «ضیاءالعین فی مراثی الحسین(ع)» نام دارد. محمد رحیم میرزا از شاهزاده‌های ادیب قاجاری اشعاری در مرثیه حضرت اباعبدالله(ع) داشت که در حدود ۹۰۰ بیت بود، شیخ محمدتقی این اشعار را در قالب این کتاب در سال ۱۲۷۱ گردآوری کرده است. کتاب دیگری به نام «قصاید سبع علویات» دارد که شرح ۷ قصیده ابن ابی‌الحدید است. نسخه خطی این کتاب در کتابخانه امیرالمؤمنین(ع) در نجف موجود است.
سردبیر مجله کتاب‌شناسی شیعه افزود: کتاب «شرح التفاسیر» دیگر اثر شیخ محمد تقی که می‌توان گفت تحریر مجددی از «مجمع‌البحرین» طریحی است. اثر دیگر «تحفه العراق لهدیه ملک الآفاق» در باب تفسیر است و شنیده شده نسخه خطی آن یافت شده است. هر کدام از این کتاب‌ها به شکلی عظمت و اهمیت مقام علمی شیخ محمدتقی ملاباشی دزفولی را نشان می‌داد.
طالعی در بخش دوم سخنان خود درباره کتاب «کفایه الخصام فی فضائل الامام علیه‌السلام» گفت: این اثر ترجمه‌ای از کتاب «غایه‌المرام» اثر سید هاشم بحرانی از محدثان و علمای بزرگ بحرین است که در سال ۱۱۰۷ از دنیا رفت. «غایه‌المرام» در باب فضایل امیرالمومنین(ع) است که بحرانی روز ۲۴ ماه رمضان ۱۱۰۳ تألیف آن را به پایان رسانید. کتاب مجموعا ۴۵۹ باب دارد و بحرانی تقریبا ۲۳۰ فضیلت را در آن ذکر کرده که برای هر یک، یک باب از شیعه و یک باب از اهل سنت، روایت نقل کرده است. در این باب‌ها می‌توانیم تفسیر نزدیک به ۱۰۰ آیه از قرآن کریم و 130 حدیث را درباره امام علی(ع) ببینیم. در مجموع ۵ هزار حدیث نیز در این کتاب شریف وجود دارد. مطالبی در اهمیت «غایه المرام» از علامه امینی و آیت‌الله میر سید علی بهبهانی و بزرگان دیگر نقل شده است.
این استاد دانشگاه ادامه داد: متن کتاب «غایه‌المرام» در ۱۰ جلد گرد آمده و در سال‌های اخیر مرحوم آیت‌الله سیدرضا صدر تحقیق درباره این کتاب را شروع کرد اما عمر وی کفاف نداد و بعدها تحقیقات ایشان توسط عده‌ای از شاگردانش به اتمام رسید و کتاب در ۱۰ جلد در قم چاپ شد. بسیاری در نگارش کتاب‌های مربوط به امامت از این کتاب که جنبه دایره‌المعارف دارد و همچون یک دانشنامه جامع با تحقیق وسیع است، استفاده کرده‌اند. باید بدانیم که امروز دانشنامه‌نویسی با وجود امکانات چاپ و اینترنت و جستجو هم کار دشواری است چه رسد به دوره‌های گذشته. وقتی درباره «غایه‌المرام» حرف می‌زنیم در فضایی حدود ۳۴۰ سال پیش حرف می‌زنیم. در آن زمان منابع همه خطی بوده و به سختی از آنها استفاده می‌شد و ذهن بسیار قوی نیاز بود که مطالب پراکنده نظم داده شوند.
وی بیان کرد: شیخ محمدتقی ملاباشی ترجمه «غایه‌المرام» را در سال ۱۲۷۳ شروع کرد و در سال ۱۲۷۵ (۱۵ ذی‌الحجه نزدیک ایام غدیر) به پایان برد. کتاب با زبان فارسی زیبا و روان نسبت به زمان خود نوشته شده است. این کتاب نزدیک به هزار صفحه با قطع رحلی بزرگ و چاپ سنگی بوده که پس از استنساخ، باید مقابله و تصحیح می‌شد. استنساخ کار افراد دانشمند خوش خط بود و تصحیح و مقابله هم زمان می‌برد؛ استنساخ و چاپ سنگی کتاب تا سال ۱۲۷۷ قمری طول کشید. این ترجمه در زمان حیات شیخ محمدتقی و تحت اشراف خود او در قطع رحلی در هزار صفحه چاپ شد و در آن زمان هزار و ۲۰۰ نسخه از آن را چاپ کردند.
طالعی ادامه داد: این نسخه‌ها را محسن میرزا که از رجال قاجاری بود وقف عام کرد. ترجمه کتاب در زمان خود بسیار مقبول افتاد و مرحوم سید محمد باقر خوانساری صاحب کتاب «روضات الجنات» در توصیف آن می‌نویسد «مطبوع الخاص و العام»
این استاد دانشگاه درباره امتیازات کتاب «کفایه الخصام» اظهار کرد: این ترجمه تنها ترجمه کامل و شناخته‌شده «غایه المرام» است. به دلیل حجم وسیعی که «غایه المرام» دارد کمتر کسی جرات کرده به سمت آن برود چون کتاب دارای چند هزار حدیث با همه مطالب تاریخی، اعتقادی و قرآنی موجود در احادیث بوده است و البته ترجمه این کار فرصت مبسوط، همت بالا و دانش جامع می‌طلبد که شیخ محمدتقی انصافا همه اینها را داشته است.
سردبیر مجله کتاب‌شناسی شیعه ادامه داد: نکته مهم این است که مترجم چون خود دانشمندِ جامعِ صاحب نظر بود در کنار ترجمه، تعلیقات فراوانی بر ترجمه اضافه کرده و آنها را با عبارت «فقیر گوید» مشخص کرده است. بر اساس شمارش تخمینی، آمار تعلیقات شیخ محمدتقی چنین است: توضیح اشارات قرآنی حدود ۳۰۰ مورد، توضیحات حدیثی حدود ۳۰۰ مورد، توضیح کلمات و اصطلاحات احادیث حدود ۳۰۰ مورد، توضیح مکان‌ها حدود یکصد مورد، توضیحات رجالی و تراجمی(شرح حال افراد) حدود ۱۰۰ مورد، توضیحات کتاب‌شناسی حدود ۵۰ مورد، بحث مبسوط فقهی، علمی و کلامی ذیل احادیث - که گاهی به ۴ صفحه رحلی بزرگ به درازا کشیده - حدود ۳۰ مورد، اشعاری که مترجم در تایید متن از دیگران آورده حدود هزار مورد و ترجمه منظوم قصاید متن ۱۰ مورد است.
طالعی گفت: این آمار نشان می‌دهد ما با کتابی روبه رو هستیم که هم از جنبه متن و مصادر متن مهم (که مرحوم سیدهاشم بحرانی کتاب را از مصادر معتبر شیعه و سنی انتخاب کرده است) و هم از جهت ترجمه، ارزشمند است و می‌توان گفت یک دانشنامه فارسی در امامت است و هر کسی که بخواهد در باب امامت تحقیق کند باید به این کتاب رجوع کند.
عضو هیئت علمی دانشگاه قم گفت: به رسم علمای قدیم که وقتی کتابی تالیف می‌کردند شرح حالی درباره خود می‌نوشتند، شیخ محمدتقی ملاباشی هم شرح حالی از خود به زبان عربی فصیح ادیبانه‌ای در آخر «کفایه الخصام» نوشته که خواندنی است. تحقیق این کتاب در سال‌های حدود ۱۳۷۹ انجام شد؛ اما ناتمام ماند. آقای محمدحسین صفاخواه ۶ جلد از کتاب را با تحقیقات و تعلیقاتی چاپ کرد که این ۶ جلد تا باب ۱۶ کتاب است. جای این وجود دارد که متن کامل کتاب با تحقیق مجدد منتشر شود. امیدوارم خداوند متعال نمونه همتی را که به بزرگان قدیم داده بود به نسل امروز هم عنایت بفرماید.
انتهای پیام
