اسلحه‌شناسی واقعه کربلای سال ۶۱ هجری به گواه تاریخ
بهره‌گیری اعراب در نبردها از اسلحه‌ها در هر منطقه جغرافیایی تفاوت‌هایی جزیی با هم دارد و این تفاوت به دلیل نوع مواد اولیه در دسترس برای ساخت همان اسلحه است. همزمان با ایام عاشورای حسینی در پژوهشی به بررسی درباره نوع اسلحه‌های استفاده شده در جریان واقعه کربلا می‌پردازیم.
بهره‌گیری اعراب در نبردها از اسلحه‌ها در هر منطقه جغرافیایی تفاوت‌هایی جزیی با هم دارد و این تفاوت به دلیل نوع مواد اولیه در دسترس برای ساخت همان اسلحه است. فتوحات دوره خلفا و مواجه اعراب با جوامع مختلف بشری، موارد جدیدی از اسلحه‌شناسی را برای آنان نمایان کرد و این موضوع موجب شد تا اسلحه‌ها و ابزارهایی جدیدی وارد سرزمین‌های عربی شود.
در جریان کربلا و نبرد خونین روز عاشورا سال ۶۱ هجری به جهت اینکه اکثر لشکر بنی‌امیه از میان کوفیان بودند باید در آن دسته از اسلحه‌ها به جستجو بپردازیم که از اسلحه‌های عراقی و کوفی شناخته می‌شوند.
در این پژوهش با توجه به نقل‌های موجود از وقایع روز عاشورا به بررسی و معرفی اسلحه‌های مورد استفاده می‌پردازیم و بدیهی است که هر اسلحه ممکن است دارای انواع و اشکال مختلفی با تفاوت اندک در جزئیات نیز باشد. البته باید تاکید کرد که با توجه به ماهیت نبرد رخ داده، تمام اسلحه‌های مورد استفاده در دسته اسلحه‌های سبک و انفرادی مورد تقسیم‌بندی قرار می‌گیرند و در روز عاشورا هیچ اثر و یا نشانی از اسلحه‌های سنگین همچون منجنیق، ارابه جنگی و دیوار شکن دیده نمی‌شود!
1) شمشیر (سیف)
شمشیر به عنوان اصلی‌ترین سلاح آن زمان شناخته می‌شود که جامعه بشری برای جنگ، دفاع از خود و تفاخر از آن استفاده می‌کرده است.
شمشیر، سلاحی سبک و انفرادی است که به عنوان وسیله‌ای الزامی برای همه مردان و به‌ویژه مردان جنگی و نظامی شناخته می‌شد که بر دو نوع بوده است: الف) شمشیر مستقیم یا صاف ب) شمشیر منحنی
الف) شمشیر مستقیم
این نو شمشیر به شکل مستقیم و با عرضی بیشتر از شمشیرهای «مِقوَس» و برای نخستین بار در کشورهای شرقی ساخته و بعدها در میان اعراب رایج شد. برخی از آثار تاریخی نشان می‌دهد که نوع شمشیر در میان کوفیان به وفور وجود داشته و مورد استفاده قرار می‌گرفته است که در نوع کوچک آن قمه نامیده می‌شود.
ب) شمشیر منحنی
شمشیر منحنی موارد استفاده متعددی در میان اعراب و به ویژه کوفیان در جنگ‌های مختلف داشته است. این نوع شمشیر از دو جهت بر شمشیر مستقیم برتری دارد. اولا راحتی در ضربه زدن و قطع کردن و بازگرداندن دست و ثانیا راحتی در استفاده برای جنگجویان اسب‌سوار.
نمونه‌ای از کاربرد شمشیر در نبرد کربلا
محمدبن جریر طبری در تاریخش و در خصوص آخرین لحظات حیات پر برکت امام حسین(ع) می‌نویسد: «مردى از قبيله كِنْده به نام مالك‌بن نُسَير از بنى بَدّا ، نزديك حسين عليه‌السلام آمد و با شمشير، چنان بر سرِ وى زد كه كلاه او را پاره كرد و به سرش رسيد و آن را خون انداخت و كلاه، پُر از خون شد.
تاریخ طبری جلد 5 صفحه 502
وعاوَنَهُ حَكيمُ بنُ طُفَيلٍ السِّنبِسِيُّ، فَضَرَبَهُ عَلى يَمينِهِ، فَأَخَذَ السَّيفَ بِشِمالِهِ، وحَمَلَ عَلَيهِم
عبّاس عليه السلام، شمشير را به دست چپ گرفت و به آنها حمله بُرد
المناقب لابن شهرآشوب: ج 4 ص 108، بحار الأنوار: ج 45 ص 40.
2) تیر و کمان (القوس و السهام)
تیر و کمان نیز یکی از آلت‌های جنگی قدیمی در بین مردمان جوامع مختلف بود و تنها تفاوت آن در جزئیات نوع مواد اولیه آن است. به طور مثال کمان عراقی به دلیل وجود درخت‌های متفات، بلندتر و انعطاف پذیرتر از نمونه‌های دمشقی و مدنی بود.
نمونه‌هایی از استفاده از تیر و کمان در کربلا:
ودَعا بِابنِهِ عَبدِ اللّه ِ ـ وهُوَ طِفلٌ ـ فَجيءَ بِهِ لِيُوَدِّعَهُ، فَرَماهُ رَجُلٌ مِن بني أسَدٍ بِسَهمٍ فَوَقَعَ في نَحرِهِ فَذَبَحَهُ
فرزندش عبداللّه‌بن حسين را ـ كه خُردسال بود ـ برايش آوردند. امام عليه‌السلام ، او را در دامانش نشاند. مردى از بنى اسد ، او را با تيرى زد و ذبحش كرد .
وهُوَ طِفلٌ، فَأَجلَسَهُ في حِجرِهِ، فَرَماهُ رَجُلٌ مِن بَني أسَدٍبِسَهمٍ فَذَبَحَهُ
تيرى آمد و به پسر حسين عليه‌السلام ـ كه در دامانش بود ـ اصابت كرد
الإرشاد: ج 2 ص 108
زُرْعة‌بن اَبان بن دارِم گفت: ميان او و آب، مانع شويد. سپس تيرى به سوى امام عليه‌السلام انداخت كه بر گلويش نشست
ورَماهُ بِسَهمٍ فَأَثبَتَهُ في حَنَكِهِ
مثير الأحزان : ص 71
مرد اَبانى، تيرى بيرون كشيد و آن را بر گلوى حسين عليه السلام نشاند
تاريخ الطبري : ج 5 ص 449
فَرَماهُ حُصَينُ بنُ نُمَيرٍ بِسَهمٍ فَوَقَعَ في فَمِهِ،
الكامل في التاريخ : ج 2 ص 571
تيرها در زره امام عليه السلام مانند خار در پوستِ خارپشت شده بود
كانَتِ السِّهامُ في دِرعِهِ كَالشَّوكِ في جِلدِ القُنفُذِ .
المناقب لابن شهرآشوب : ج 4 ص 111 ، بحار الأنوار : ج 45 ص 52 .
تيرها از هر سو به طرف حسين عليه السلام مى‌آمدند و به گلو و سينه او مى‌خوردند
وَالسِّهامُ تَقصِدُهُ [أيِ الحُسَينَ عليه السلام ] مِن كُلِّ ناحِيَةٍ ، وهُوَ يَتَلَقّاها بِصَدرِهِ ونَحرِهِ
الفتوح : ج 5 ص 118 ، مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي : ج 2 ص 34
3) نیزه‌ها (الرماح)
نیزه نیز یکی از مهمترین اسلحه‌های جنگ نزدیک به شمار می‌آید که افراد در جنگ‌های تن به تن از آن بهره می‌بردند و پرتاب نیزه نیز در بین برخی از افراد جنگجو شایع بوده است.
نمونه‌هایی از استفاده نیز در نبرد کربلا:
وحَمَلَ عَلَيهِ سِنانُ بنُ أنَسٍ النَّخَعِيُّ فَطَعَنَهُ بِرُمحٍ في تَرقُوَتِهِ
سِنان بن اَنَس نَخَعى، به او حمله بُرد و نيزه‌اى به تَرقُوه وى زد. سپس، پياده شد و سر حسين عليه‌السلام را بُريد و از تن، جدا كرد.
تذكرة الخواصّ : ص 253
اَنَس بن عمرو نَخَعى، به او حمله كرد و با نيزه، بر حسين عليه‌السلام زخم زد كه او به زمين افتاد.
مثير الأحزان : ص 74
4) تیرک‌های آهنی (العمود)
تیرک‌های آهنی به عنوان یکی از آلت‌های جنگ تن به تن و به اصطلاح جنگ خفیف شمرده می‌شود. این تیرک‌های آهنی شامل یک میله و یک سر آهنی به شکل یک توپ تیغک‌دار مورد کاربرد جنگجویان قرار می‌گرفت. در جریان واقعه عاشورا در مقاتل تنها یک‌جا از عمود استفاده می‌شود و آن لحظات سخت به شهادت رسیدن حضرت اباالفضل العباس(ع) است.
فَقَتَلَهُ المَلعونُ بِعَمودٍ مِن حَديدٍ.
پس آن ملعون (حکیم بن طفیل) ، با عمود آهنين [ به او زد و ] عبّاس عليه السلام را به شهادت رساند.
المناقب لابن شهرآشوب: ج 4 ص 108، بحار الأنوار: ج 45 ص 40
5) تیرکمان سنگی(المعلاق)
تیرکمان سنگی یا تیر و کمان قلاب‌سنگی یک سلاح سرد دستی است که با پرتاب سنگ یا گلوله فلزی به هدف خود حمله می‌کند. این ابزار از یک دسته Y شکل تشکیل می‌شود که به دو انتهای دسته نوارهای لاستیکی بسته شده‌است.
بنابر آنچه از محتوای مقاتل بر می‌آید تعدادی از افراد لشکر عمر بن سعد با در دست داشتن(معلاق) به سنگ‌پراکنی بر روی دلیرمردان بنی‌هاشم مشغول بودند.
بنابر اسلوب نظامی معمولا سنگ‌پراکنان در حمایت تیراندازان و در دسته دوم قرار می‌گیرند و در حمایت آنان اقدام به سنگ‌پراکنی می‌کنند. نمونه‌های متعددی از این اقدام بزدلانه را در کربلا شاهد هستیم.
صاحَ عَمرُو بنُ الحَجّاجِ بِالنّاسِ [لَمَّا استَحَرَّ القَتلُ بِجَيشِ عُمَرَ بنِ سَعدٍ] : يا حَمقى ! أتَدرونَ مَن تُقاتِلونَ ؟ فُرسانَ المِصرِ ، قَوما مُستَميتينَ ، لا يَبرُزَنَّ لَهُم مِنكُم أحَدٌ ، فَإِنَّهُم قَليلٌ وقَلَّما يَبقَونَ ، وَاللّه ِ ، لَو لَم تَرموهُم إلّا بِالحِجارَةِ لَقَتَلتُموهُم
عمرو بن حجّاج، بانگ زد: اى احمق‌ها! آيا مى دانيد با چه كسانى مى جنگيد؟ سواران اين ديار، قومى دست از جان شُسته‌اند. هيچ یک از شما به هماوردىِ آنان، در نيايد كه آنان، اندک هستند و نمى‌پايند. به خدا سوگند، اگر تنها سنگ به آنان بزنيد، آنها را از پاى در مى آوريد!
تاريخ الطبري : ج 5 ص 435 ، أنساب الأشراف : ج 3 ص 400
فَأَخَذَ يُنادي: ألا رَجُلٌ لِرَجُلٍ ! فَقالَ عُمَرُ بنُ سِعدٍ : اِرضَخوهُ بِالحِجارَةِ . قالَ : فَرُمِيَ بِالحِجارَةِ مِن كُلِّ جانِبٍ
عمر بن سعد گفت: او را با سنگ بزنيد. از هر سو، او را سنگباران كردند . چون چنين ديد، زره و كلاه خودش را افكند و به آنان ، حمله بُرد.
تاريخ الطبري : ج 5 ص 444 ، مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي : ج 2 ص 23
وتَكاثَروا عَلَيهِ مِن كُلِّ جانِبٍ، وجَعَلوا يَرمونَهُ بِالنَّبلِ وَالحِجارَةِ . فَقالَ مُسلِمٌ، وَيلَكُم ! ما لَكُم تَرمونّي بِالحِجارَةِ كَما تُرمَى الكُفّارُ ، وأنَا مِن أهلِ بَيتِ النَّبِيِّ المُختارِ ؟ !
سپاهيان کوفه با هم از هر سو بر مسلم بن عقیل يورش بردند و او را با سنگ و تير، هدف قرار دادند. مسلم گفت: واى بر شما ! چرا به سويم سنگ پرتاب مى كنيد ـ آن گونه كه به كفّار، سنگ مى زنند ـ در حالى كه من از خاندان پيامبر برگزيده ام؟ واى بر شما ! آيا حقّ پيامبر خدا را پاس نمى داريد
مقتل الحسين عليه السلام للخوارزمي : ج 1 ص 209
در مقاتل از وسایل دیگری نیز نام برده شده که به‌دلیل عدم تکرار گسترده از ذکر آنها خودداری می‌کنیم ولیکن این تعداد از آلات جنگی متعدد و متفاوت برای عده‌ای اندک از افرادی بی‌پناه و بی‌یاور، تنها نشان دهنده این است که سیاست‌های وحشیانه بنی‌امیه در پی از بین بردن تمام بنی‌هاشم و جبران شکست‌های صورت گرفته در صدر اسلام است.
به قلم محمدرضا سلمانی عبیات، پژوهشگر تاریخ عاشورا
انتهای پیام
