کاربرد اعتقادی و زیبایی‌شناسانه هنر چوب و منبت‌کاری در حرم رضوی
یک پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی گفت: گذشته از کاربرد چوب در ساختار حجمی و معماری حرم رضوی که از نظر هنری قابل ملاحظه نیستند، دیگر سازه‌های چوبی که کاربرد اعتقادی یا زیبایی‌شناسانه دارند و با استفاده از روش‌های منبت، مشبک و معرق پرداخت شده‌اند، بسیار زیبا بوده که گویی جواهر هستند.
رجبعلی لباف خانیکی، پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی، در گفت‌وگو با ایکنا از خراسان رضوی، در خصوص هنر چوب و منبت‌کاری در حرم مطهر رضوی، اظهار کرد: خاستگاه و فلسفه وجودی هر معبد و مسجدی، قداست، کارکرد عبادی و اعتقادی آن است، اما از آنجا که در اشارات، روایات و باورهای مذهبی نیکوترین و زیباترین مکان‌ها، بهشت است، سازندگان آگاه، فرهیخته و هنرمند معابد و مساجد می‌کوشیدند به تقلید از خداوند صانع و جمیل هریک از آنها را «کامل، پایدار و زیبا» بسازند و بیارایند.
بیشتر بخوانید:
- رواج آیین‌ها و هنرهای وابسته به چوب در دوران اسلامی
- روایتی از نقوش اسلیمی در حرم مطهر رضوی
- «بسم‌الله» موجود در کتیبه‌ها؛ گویای حضور حق در حرم رضوی
- تداوم معماری کهن ایران در حرم رضوی
- حرم مطهر رضوی؛ جلوه‌گاه نمادهای الفبایی خلقت
- نمادهای موجود در حرم رضوی شئون زندگی انسان را تجلی می‌بخشد
- حرم مطهر رضوی علاوه بر زیارتگاه، یک موزه هنر نگارگری است
وی ادامه داد: گذشته از کاربرد چوب در ساختار حجمی و معماری حرم رضوی که از نظر هنری قابل ملاحظه نیستند، دیگر سازه‌های چوبی که کاربرد اعتقادی یا زیبایی‌شناسانه دارند و با استفاده از روش‌های منبت، مشبک و معرق پرداخت شده‌اند، بعضاً چنان زیبا آراسته شده‌اند که گویی جواهر هستند.
لباف‌خانیکی تصریح کرد: این سازه‌های چوبی بسیار متنوع و عمدتاً درها، پنجره‌ها، ارسی‌ها، صندوقچه‌ها، رحل‌ها، ضریح‌ها و منبرها را شامل شده است و در حال حاضر در اماکن حرم مطهر، موزه‌ها و یا در خزانه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شوند.
جنبه‌های قدسی بنای اولیه حرم رضوی
وی بیان کرد: با توجه به جنبه‌های قدسی و سیاسی بنای اولیه حرم مطهر و نیز هدایا و نفایسی که قطعاً دارا بوده، از همان ابتدا احتمالاً «در» و حفاظ داشته است، اما در متون تاریخی به‌وضوح به آن اشاره نشده و قدیمی‌ترین «در» که اکنون نیز وجود دارد، دری است معروف به «قاضی‌الحاجات» و «در دارالسیاده» که براساس کتیبه‌ای که بر آن نوشته شده است، در سال ۷۳۵ هجری قمری به دست «استاد علی نجار نیشابوری» مرمت شده است.
این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی بیان کرد: چهار چوب نفیس «در» که گویا مرمت نشده است، از تزئیناتی به شیوه اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم هجری قمری برخوردار است، بنابراین، «در» دارالسیاده در دوران خوارزمشاهی و همزمان با سنگاب خوارزمشاهی ساخته شده است و هریک از لنگه‌های دوگانه این «در» 2.94 متر ارتفاع، ۹۹سانتی‌متر پهنا و ۳۰ سانتی‌متر ضخامت دارد.
وی ادامه داد: این «در» به طریقه منبت‌کاری مزین شده است و از جمله تزئینات آن گره‌های هندسی، شمسه ده، نقوش گیاهی و کتیبه است. چهارچوب «در» هم دارای سه حاشیه تزیینی بانقوش گیاهی (لوتوس یا نیلوفر آبی یا اطلسی) و گره‌های پنج و شش است. این «در» ابتدا بر ورودی منتهی به رواق دارالسیاده نصب بوده که پس از اقدامات حفاظتی به موزه مرکزی آستان قدس رضوی انتقال یافته است.
لباف خانیکی اظهار کرد: یکی دیگر از نفایس موزه آستان قدس رضوی، «در» چوبی بسیار زیبایی معروف به «در مرصع» است که از چوب نوفل در ابعاد 3.45 متر ارتفاع و 1.79متر پهنا به دستور «امیرنظام الدین عبدالحی ابن امیر طاهر» ساخته شده است. وی از سادات موسوی و نقیب مشهد و حرم رضوی در زمان تیموریان بوده است و زیباترین کتیبه‌ها، گره‌چینی‌ها، طرح‌های هندسی، نقوش خطائی، شمسه ده و پیچک‌های اسلیمی به دو طریق منبت و خاتم بر پیشانی و چهارچوب و لنگه‌های این «در» نقش بسته و آن را «در» قامت یک گوهر چشم‌نواز جلوه داده است.
زیباترین سازه‌های چوبی حرم رضوی
وی تصریح کرد: از دوره صفوی نیز سازه‌های چوبی متعددی در حرم مطهر رضوی باقی‌مانده که یکی از زیباترین آنها در چوبی منبت‌کاری از چوب شمشاد است که به سفارش «عباس سلطان» و با نظارت امیر شمس‌الدین حسین التونی» در ابعاد 2.51 متر ارتفاع و دو متر پهنا ساخته شده است. بر حاشیه دو لنگه در کتیبه‌هایی با مضمون آیات قرآنی به‌صورت برجسته و بر رویه «در» گره‌های هندسی و مشبک به طریق منبت نقش بسته و یکی دیگر از گوهرهای چوبی پرداخته شده است.
لباف خانیکی اضافه کرد: از همان دوره، پنجره‌ای زیبا از چوب شمشاد در ابعاد 1.63 متر ارتفاع و 1.30 متر پهنا باقی‌مانده است، این پنجره هم به سفارش «عباس سلطان» غلام خاصه «شاه عباس صفوی» ساخته شده و در حرم رضوی نصب است و تزئینات آن تلفیقی از قاب‌های گره‌بندی، شمسه و کتیبه است که به گونه موزون و زیبا به طریق منبت نقش بسته‌اند.
این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی افزود: نکته جالب در هنر چوب استفاده از نقش‌های نمادین و مفهومی است، از جمله از نقش شمسه که خود نماد خورشید بوده است، به فراوانی استفاده و سعی شده است، آن‌را 10 پر یا دوازده پر نمایش دهند و دلیل این امر نیز استفاده نمادین از دو عدد 10 و دوازده بوده است.
وی اظهار کرد: 10 عددی است که از نظر اکثر فرقه‌های صوفیه مورد توجه بوده است، زیرا اهل طریقت اعتقاد داشتند که یک جست‌وجوگر حقیقت برای رسیدن به مرحله نهایی که «فنا الله» است، باید 10 مرحله را طی کند. عدد دوازده نیز در شمسه‌ها به نشانه دوازده امام، دوازدهم ماه سال و دوازده برج فلکی مورد استفاده قرار می‌گرفت.
لباف خانیکی ادامه داد: با اینکه ارسی، پدیده‌ای نسبتاً جدید به نظر می‌آید و بیشتر در نورگیرهای خانه‌ها و عمارت‌های عصر افشار و قاجار در شهرهای مناطق کویری مانند نایین، کاشان، یزد، ابرقو، کرمان، شیراز و بشرویه مشاهده می‌شود، گویا قدیم‌تر از آن دوران، در حرم مطهر رضوی نیز کاربرد داشته است، زیرا در اسناد آرشیوی آستان قدس رضوی، متعلق به سال ۱۰۱۷ هجری قمری، به هزینه تعمیر درها و آئینه‌ها، ارسی‌های ایوان طلای ناصری، رواق دارالسیاده، رواق دارالضیافه، رواق دارالسعاده، بالاسر مبارک، توحیدخانه، کشیک‌خانه و... اشاره شده است.
وی افزود: «ارسی» عبارت از دو نوع ثابت و متحرک بوده و به فضای داخلی بناها نور می‌داده است و براساس اسناد دوران صفوی در ساخت آنها از قاب‌ها و شبکه چوبی ظریف که اشکال هندسی گره‌بندها هندسی را تشکیل می‌دادند، استفاده می‌شد، اما گویا گاه ارسی‌ها را صرفاً برای زیبایی و به عنوان یک عنصر تزئینی می‌ساختند که در این صورت به جای شیشه‌های رنگی از آئینه‌های رنگی یا آئینه‌های سیمابی استفاده می‌کردند.
ادامه دارد...
انتهای پیام
