سیری کوتاه در گلگشت اشعار امام مجتبی(ع) / معرفی کتابی کم برگ و پربار

به گزارش ایکنا از خوزستان، هفتم صفر به روایتی سالروز شهادت امام حسن مجتبی(ع) است، به همین مناسبت یادداشتی از عبدالحسین طالعی، پژوهشگر خوزستانی، عضو هیئت علمی دانشگاه قم و سردبیر مجله کتاب‌شناسی شیعه در باب معرفی کتابی مهم و ابتکاری درباره اشعار امام حسن محتبی(ع) تقدیم می‌شود:

شعر در فرهنگ دینی جایگاه خاصی دارد و کاربرد آن در مواقع حساس به آن نقش ویژه‌ای داده است. در این میان، راویان و عالمان اشعاری را که امامان معصوم علیهم‌السلام سروده‌اند یا اشعار دیگران را که در خلال بیانات خود خوانده‌اند، در مجموعه‌هایی گرد آورده‌اند. این مجموعه‌ها به صورت نسخه‌های خطی در کتابخانه‌ها موجود است و احیا و نشر آنها همت محققان را می‌طلبد.

«شعر الامام الحسن علیه السلام» تدوین شده توسّط ابوالحسن علیّ بن محمد بن عبدالله مدائنی (135 – 225 هجری قمری) یکی از این مجموعه‌ها است که اخیراً به تحقیق دکتر شیخ قیس بهجت العطار، محقق و ادیب عراقی، تحقیق و منتشر شده است. این کتاب را مرکز الإمام الحسن التخصّصیّة در کربلا، وابسته به عتبه حسینیه در سال 2019 / 1440 به بازار نشر عرضه کرده است، که علاوه بر نسخه کاغذی، به صورت تمام متن در سایت اینترنتی ناشر نیز قابل تهیه است.

این کتاب در 312 صفحه با مقدمه‌ای تحقیقی در باب جایگاه شعر در نظر اهل‌بیت(ع) و شرح حال مدائنی گردآورنده این مجموعه، در حدود 50 صفحه آغاز می‌شود.

دکتر عطار افزون بر 22 قطعه شعر که مدائنی در کتاب خود آورده، 33 شعر دیگر از اشعار امام مجتبی(ع) را که در منابع دیگر آمده، به عنوان مستدرک بر اصل کتاب افزوده است. بدین ترتیب می‌کوشد که مجموعه‌ای نسبتاً کامل از اشعار سبط اکبر(ع) گرد آورده باشد؛ با اظهار امید به اینکه در فرصت‌های آینده با تحقیق بیشتر، مجموعه‌های کامل‌تری فراهم آورد.  

ابوالحسن مدائنی جامع این مجموعه در اصل، اهل بصره بوده و سپس به مدائن و پس از آن به بغداد کوچیده که تا آخر عمر خود در آن دیار بوده است.

در شمار آثارش چند کتاب ویژه امام امیرالمؤمنین(ع) یاد شده است، از جمله در باره خطبه‌ها، نامه‌ها و جنگ‌هایی که حضرتش در زمان حکومت ظاهری در آنها شرکت داشت. آثار دیگر او مانند: مقتل امام حسین علیه السلام (که در آن از مقتل معروف ابی مِخنَف روایت کرده)، اخبار الفاطمیات (بانوان از نسل حضرت زهرا)، اخبار الخلفاء، اخبار ابی طالب و ولده (خاندان جناب ابوطالب)، و اخبار شماری از شاعران شیعه مانند سید حمیری، ابو دهبل الجمحی و کثیّر عزّة تسلّط او بر سیره نگاری و سخن سنجیِ او را نشان می‌دهد.

او در مقدمه‌ای کوتاه اظهار می‌دارد که مدت‌ها در پی اشعار حضرت امام مجتبی(ع) بوده، تا اینکه به پیرمردی از اهل مدینه بر می‌خورد که آشنا به سیره و احوال گذشتگان بوده است. همچنین وی با بانویی دانشور از نوادگان جناب جعفر بن ابی طالب ملاقات می‌کند. هر یک از این دو تن، شعرهایی از امام مجتبی(ع) برای مدائنی روایت می‌کنند و همین روایت‌ها، دستمایه کتاب کم برگ و پربار فعلی می‌شود. 

مدائنی از یک سوی، سخن‌شناسی ماهر و از سوی دیگر، اهل تاریخ و سیره نگار بوده، و اعتماد او به این راویان، اعتبار ویژه‌ای به این مجموعه می‌دهد. به علاوه اعتماد دانشورانی سخن‌سنج مانند ابن شهر آشوب در سده ششم – که برخی از اشعار این مجموعه را در کتاب خود «مناقب آل ابی طالب» نقل کرده – بر اعتبار آن افزوده است.

در این اشعار، موضوع‌هایی مطرح شده، مانند: معرفی خاندان پیامبر، اشاره به کارنامه دشمنان خاندان نور، بیان علت صلح حضرتش، سخاوت و جود و کرم آن گرامی، اهمیت امامت و بیان بدفرجامیِ منکران آن، حکمت‌ها و اندرزها، قناعت و زهد، مرثیه امام امیرالمؤمنین(ع)، و مناجات با خداوند حکیم.

نزدیک به یک سوم کتاب، فهارس فنی است که یازده فهرست را در بر دارد: آیات، احادیث، اعلام، قبایل، اماکن و بلدان، امثال و حِکَم و اقوال، اشعار امام حسن(ع) به ترتیب قافیه، اشعار دیگران که در کتاب یاد شده، منابع تحقیق کتاب (بیش از 200 منبع)، عکس کامل نسخه خطی، فهرست مطالب.

بر اهل پژوهش پوشیده نیست که این گونه فهارس نقشی مهم در بازیابی مطالب دارند.

سخن در باره این کتاب کم برگ و پربار بیش از آن است که در این مختصر بگنجد؛ به ویژه در باب درونمایه اشعار سبط اکبر رسول رحمت. هدف از این قلم انداز فقط آشنایی با کتابی مهم و ابتکاری بود که در سال‌های اخیر منتشر شده و احتمال می‌رفت که شمار زیادی از دانشیان از آن خبردار نشده باشند. بدین روی به همین مختصر بسنده می‌کنم و توفیق محقق و خوانندگان کتاب را در معرفی مواریث علمی سبط اکبر و حکمت‌های والای حسنی را در پرتو دعاهای مستجاب حضرت بقیة الله عجل الله تعالی فرجه، از خدای بزرگ طلب می‌کنم.

متن کامل کتاب «شعر الامام الحسن بن علي عليهما السلام» در لینک زیر در دسترس علاقه‌مندان است:
https://imamhassan.org/books/view/details?id=133