کتاب «رساله فی أسباب التحریم فی النکاح» نقد و بررسی شد

به گزارش ایکنا از قم، حجت‌الاسلام والمسلمین سیدعلی موسوی اردبیلی مؤلف کتاب «رساله فی أسباب التحریم فی النکاح» که اخیراً در دو جلد منتشر شده است و حاوی بخشی از کتاب نکاح است که مربوط به اسباب تحریم بوده و بر اساس ترتیب کتاب شرایع محقق حلی تنظیم شده است، در رابطه با نگارش آن بیان کرد: روش به کار رفته در کتاب، روش مرحوم آیت‌‎الله موسوی اردبیلی است که به اقوال علمای خاصّه و عامّه توجه داشته و در هر مسئله به دنبال تاریخچه آن بودند، به تطوّرات آن توجه و سپس با نگاه به روایات تشخیص می‌دادند به چه مسئله‌ای می‌شود ملتزم شد.

وی با بیان اینکه در این کتاب اصرار بر عدم تعبد به کلمات فقها بوده، گفت: تعبّد ما فقط به اخبار و روایات است؛ اگر فهم فقها برای ما قرینه‌ای برای فهم روایات باشد، آن را اصل  قرار می‌دهیم اما اگر فقها مطلبی را که بیان کردند یا قاعده‌ای که به ذهنشان رسیده، به ذهن ما قاعده مسلمی نبوده و دارای اشکال باشد، تردیدی در ردّ آن مسئله پیدا نمی‌کنم. در این کتاب در فهم اخبار نیز سعی شده مستقل از اخبار برداشت کنم و تحت تأثیر فهم اصحاب قرار نگیرم، لذا بعضاً در مواردی، مطالبی را از اخبار استفاده کردم که شاید در کلمات اصحاب نباشد.

موسوی اردبیلی گفت: این کتاب حاصل مباحث و تدریس‌های بنده تاکنون بوده و  تصمیم گرفتم یک بخش از کتاب نکاح (اسباب تحریم) را به صورت رساله، جهت استفاده طلاب منتشر کنم.

وی گفت: یکی از اهداف نوشتن این کتاب مستغنی کردن طلبه از باقی کتاب‌ها بود، یعنی که نیاز به مراجعه به اقوال فقهای متقدم نداشته باشد، لذا تا آیات عظام حکیم، خویی و امام خمینی(ره) جلو رفتم. هم‌چنین در روایات استفاده شده سعی من این بود که هر روایتی درباره این مسئله را در کتاب ذکر کنم ولو دارای مضمون واحدی باشند، چون دلیل اصلی ما در فقه، روایت است.

در ادامه حجت‌الاسلام والمسلمین هادی فاضلی از اساتید حوزه و دانشگاه، با اشاره بر صبر مؤلف در بحث و ارائه مطلب اظهار کرد: از جمله امتیازات کتاب، فروعات زیاد و تفکیک آن‌ها از یکدیگر است؛ یعنی به فروع هم تعرض شده و هم تفکیک شده و خواندن آن برای خواننده سهل است.

وی نقل اقوال فراوان ولو شاذّ و نادر را از دیگر امتیازات کتاب برشمرد و گفت: این ویژگی، انسان را از مراجعه به منابع اصلی بی‌نیاز می‌کند. هم‌چنین روایات فراوان استقسا شده است، هم روایات دارای سند صحیح و هم روایات غیرصحیح السند مورد اشاره قرار گرفته است. هم‌چنین اشاره به آرای عامه در کتاب کمکی به فهم فضای روایات شیعه و افعال بزرگان متقدمی است که به لحاظ علمی با عامّه درگیر بودند و با آن‌ها تعامل داشتند.

فاضلی در نقد این کتاب اظهار کرد: مؤلف اشاره کردند که به منابع اصلی روایات مراجعه شده است، درحالی‌ که نقل از مصادر اولیه امتیاز نیست، کما اینکه امروزه برخی ناقدین، نقل از وسائل را نمی‌پذیرند، چون برخی نسخه‌های مصادر و منابع اولیه از حیث روایات مشکل دارند، لذا مراجعه به نسخه‌های فعلی «کافی»، «وسائل»، «تهذیب و استبصار» و «من لایحضره الفقیه» خیلی قابل اعتماد نیست، چون مرحوم صاحب وسائل به منابعی از این چهار کتاب دسترسی داشته است که احیاناً امروز در اختیار ما نیست.

وی بیان کرد: از نظر ساختاری و گاهی محتوای کتاب نیز مشکلاتی وجود دارد که ممکن است از ناحیه خواننده مورد توجه قرار گیرد. البته بخشی سلیقه‌ای است به طور مثال مناسب بود که کتاب متن و محوری «تحریرالوسیله» امام خمینی(ره) و یا «عروه» انتخاب می‌شد.

استاد حوزه و دانشگاه گفت: در مواردی به نظر می‌رسد نقل اقوال به حدی زیاد شده که مطالب مؤلف حاشیه قرار گرفته است، هم‌چنین به مستحدثات کمتر پرداخته شده که توقع می‌رفت مؤلف به این مباحث توجه جدی می‌کرد.

وی در ادامه برخی ایرادات شکلی از قبیل مشخص نبودن مبانی و ناقص بودن فهرست‌ها را مطرح کرد و گفت: در این کتاب به اقوال خیلی از فقهای معاصر اشاره نشده است از جمله آیت‌الله العظمی شبیری زنجانی که کتاب مفصّلی در باب «نکاح» دارند.

سپس حجت‌الاسلام والمسلمین سعید رهایی از اساتید دانشگاه مفید و حوزه علمیه به عنوان ناقد دوم، این کتاب را اجتهادی، تحلیلی و تعلیمی دانست و گفت: مبنای اصلی این کتاب، دروسی است که در درس خارج فقه خود ارائه می‌دادند، البته اندکی به مسائل تطبیقی و روز و مستحدثات توجه شده است، اما به نظر می‌رسد که غرض اصلی مؤلف، بررسی اجتهادی در مسئله موانع نکاح است.

وی در نقد کتاب بیان کرد: نویسنده در مقدمه ذکر کردند که پیگیر تجمیع مباحث شرایع و ترتیب بهتر آن براساس دیدگاه‌های شخصی خود و دیدگاه‌های فقهای متقدم و متأخر، اکتفا نکردن به مباحث وسائل الشیعه و بهره گرفتن از روایات منابع کتب اربعه، استفاده از منابع اهل سنت در حد اقوال برای فهم اخبار و احوال علما و توجه به آرا آیت‌الله موسوی اردبیلی بودند.

وی عنوان کرد: توجه به برخی مسائل روز مانند تلقیح مصنوعی در تعریف برخی از واژگان و مصطلحات موجود یکی از موارد قابل توجه است؛ به عنوان مثال «نکاح» اعم از اینکه ناشی از عقد یا ناشی از ملک یا ناشی از تحلیل است، ایشان مسئله تلقیح مصنوعی را مطرح کردند و توجه به دیدگاه روزآمد سبب شده است که تغییری در تعریف نکاح مندرج در آن بخش نکاح هم بکنند که قابل توجه است، اما مناسب بود به موارد جدیدتر هم توجه می‌شد.

رهایی توجه به دستیابی به تعریف کامل و صحیح را از نقاط قوت کتاب ذکر کرد و افزود: نقشی که مفاهیم در حوزه موضوع، حکم و مسئله در مسائل فقهی دارند، قابل توجه است. از دیگر نکات مورد توجه، توجه به اطلاق گیری در مواردی که واژه در معنای حقیقی و مجازی به کار می‌رود است.

وی تحلیل برخی مسائل اصولی در ضمن مسائل فقهی به خصوص در بحث تقدم و تأخر نکاح الاختین را دیگر مزیت این کتاب دانست و ادامه داد: از مباحث دیگر که در حوزه حقوق هم از مسائل قابل توجه است، بحث «شرط» است. بحث تکلیف کفّار به اصول و فروع از مباحث قابل توجهی است که در این کتاب بحث شده است. بحث ازدواج غیرمسلمانان نیز از دیگر مسائل مورد توجه در این کتاب است که می‌تواند برای محقق قابل استفاده باشد.

استاد حوزه و دانشگاه پیشنهاداتی نیز برای ارتقای مطالب بیان کرد و گفت: درباره اقوال عامّه بهتر است نویسنده، شیوه مرحوم آیت‌الله بروجردی و مرحوم آیت‌الله اردبیلی که در کتاب‌هایشان لحاظ کرده و توسعه دادند را بیش‌تر مورد توجه قرار دهند. معمولاً به اهل سنت در حد اقوال توجه شده است. به نظر می‌رسد ما در حوزه باید به دیدگاه‌های اهل سنت هم از حیث اقوال و هم روایات اهل سنت به صورت سیستمی بیش‌تر توجه کنیم و مورد بررسی قرار دهیم، به ویژه آنکه امروز تعداد زیادی از مخاطبین ما اهل سنت هستند.

رهایی بیان کرد: به نظر می‌رسد که مسائل جدید هم می‌توانست در موارد متعددی مورد توجه قرار گیرد، هم‌چنین قوانین جاری به معنای اعم در باب «نکاح» هم لازم است توجه شود.

وی با اشاره به نظر مؤلف درباره فطری بودن اعتقاد به اصول دین به ویژه توحید خالق گفت: در بخشی از کتاب، ایشان عنوان کردند که فرد در مقام اعتقاد به اصول بربیاید، یعنی باید در مقام تحقیق دربیاید، این موضوع را بدیهی و فطری دانستن به نظر ناسازگار با زمان ماست که مسئله اعتقاد به خالقیت و وحدانیت خداوند از مسائل بسیار مشکل و قابل تشکیکی است.