کتاب‌های مخاطب‌پسند در حوزه الهیات تألیف نکرده‌ایم

به گزارش ایکنا از اصفهان، نشست علمی نقد و بررسی کتاب «پرسمان معاد» نوشته مهدی حسن‌زاده با حضور نویسنده این اثر، به همت مؤسسه آموزش عالی حوزوی مجتهده امین(ره) و علامه مجلسی(ره) وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی اصفهان، روز گذشته، 20 آبان‌ماه برگزار شد.

حسن‌زاده، نویسنده کتاب و کارشناس کلام و عقاید مرکز ملی پاسخگویی به سؤالات دینی نمایندگی اصفهان در ابتدای این نشست اظهار کرد: آقای قطبی، رئیس سابق دفتر تبلیغات اسلامی اصفهان معتقد بود چون پرسش‌ها و پاسخ‌های مرکز ملی پاسخگویی را فقط یک نفر می‌شنود و ثبت هم نمی‌شوند، گویی بر باد هوا می‌روند. مقام معظم رهبری نیز در جلسه‌ای تأکید کردند که این پرسش‌ها شکل مکتوب به خود بگیرد تا هم ماندگار شوند و هم در اختیار افراد بیشتری قرار گیرند.

وی افزود: من متولی این کار بودم و این سؤالات را در 5 تا 6 جلد به‌صورت پرسش و پاسخ مکتوب تنظیم کردیم. در کتاب «پرسمان معاد» هم به حدود 100 سؤال پرتکرار پاسخ دادیم و حدود 330 سؤال نیز در کتاب «پرسش و پاسخ‌های قرآنی» پاسخ داده شده است که حجم زیادی هم دارد؛ بنابراین طبق تجربه‌های قبلی، تصمیم گرفتیم حجم کتاب «پرسمان معاد» را کمتر کنیم تا افراد در مترو و حتی در مسافرت هم به راحتی آن را حمل کنند.

این نویسنده یادآور شد: یکی دیگر از تأکیدات آقای قطبی این بود که کتاب به‌صورت فنی و تخصصی تنظیم نشود تا برای همه قابل فهم باشد. اگر امکان داشت، سؤالاتی مانند اینکه آیا اهل سنت هم به بهشت می‌روند؟ یا پرسش‌هایی در حوزه مسیحیت را به بحث پلورالیسم پیوند می‌زدم و تکثرگرایی ادیان و اینکه مسئله نجات شامل حال آنها می‌شود یا نه را با ادله قرآنی، روایی و عقلی اثبات می‌کردم.

وی بیان کرد: یادم می‌آید در اکثر حوزه‌های علمیه خواهران، این سخن رهبر معظم انقلاب نقش بسته بود که هر طلبه‌ای باید پژوهشگر شود. این اتفاق باید هر 10 سال یک بار یا 50 سال یک بار رخ دهد؟ بستگی به من و شما دارد. من با اینکه چندین دوره، روش تحقیق و پژوهش در حوزه‌های علمیه خواهران و دانشگاه‌ها تدریس کرده‌ام؛ ولی متأسفانه نه در دانشگاه‌ها و نه در حوزه‌های علمیه خواهران و برادران، تحقیق مفیدی ندیده‌ام. با اینکه خودم حدود 15 پایان‌نامه از طلاب خواهر را راهنمایی کرده‌ام، شاید بتوانم بگویم دوتای آنها مفید بود و نویسندگانشان دقت و حساسیت به خرج داده بودند.

حسن‌زاده در پاسخ به پرسش یکی از حضار در خصوص چگونگی نقد کتاب «پرسمان معاد» با تأکید بر علمی ترویجی بودن آن گفت: هر کتاب و مقاله‌ای در سطح خودش قابل نقد است؛ با این حال چنین جلساتی این نکته را به من و شما انتقال می‌دهد که کسی غیر از معصوم، حرف آخر را نزده است.

نقد کتاب برای ارج نهادن به مؤلف است

در ادامه، محمدمهدی جندقیان، ناقد و مدیر گروه فلسفه و کلام اسلامی دفتر تبلیغات اسلامی اصفهان تصریح کرد: نقد کتاب، نه برای نشان دادن حسن و نقصان آن، بلکه برای ارج نهادن به اثر و مؤلف صورت می‌گیرد. از آنجایی که این کتاب را کارشناسان و اندیشمندانی خوانده‌اند، اظهار نظر آنها کمک می‌کند تا دیگران هم جایگاه این اثر را بهتر متوجه شوند.

وی افزود: در خارج از کشور، هنگامی که اندیشمندی کتابی نگارش می‌کند، اندیشمندان دیگر آن کتاب را می‌خوانند و نقد کوتاهی بر آن می‌نویسند. این رویه در کشور ما آنچنان پرتکرار نیست. وجه دوم چنین جلساتی نیز آن است که عیار کتاب و محاسن و معایب آن را با توجه به هدفش به ما نشان می‌دهد. وجه سوم نیز آن است که نسبت به ترمیم، اصلاح یا بازبینی اثر یا تهیه آثار بعدی، نگرش بهتری ایجاد می‌شود.

مدیر گروه فلسفه و کلام اسلامی دفتر تبلیغات اسلامی اصفهان گفت: مراجعه به مخاطبان گوناگون می‌تواند یکی از شیوه‌های نقد و ارزیابی اثر باشد. ما از خوانندگانی که این اثر را مطالعه کرده‌اند، نظرشان را با شیوه‌های گوناگون راجع به آن جویا می‌شویم؛ مثلاً از راه نظرسنجی و امتحان که می‌تواند یک شیوه تحقیق میدانی باشد و در جای خود بسیار مورد استفاده است.

وی بیان کرد: از آنجایی که بسیاری از دوستان و همکاران ما بر این باورند که مردم خصوصاً در حوزه‌های الهیات کتاب نمی‌خوانند، طبق مواجهه‌ای که داشته‌ام، باید بگویم آنها کتاب می‌خوانند؛ اما کتاب‌های ما را نمی‌خوانند. در بسیاری از حوزه‌های دیگر، بعضی از کتب چندین بار تجدید چاپ می‌شوند. گویا طلبی وجود دارد؛ اما از جانب ما خوراکی مابه‌ازای آن طلب وجود ندارد و ما آثاری که بتواند با مخاطب ارتباط برقرار کند، نداریم.

جندقیان افزود: ما باید به ارزیابی تحلیلی و تحلیل متن بپردازیم، به این صورت که کتاب را مقابلمان قرار دهیم، مدعیات، شواهد و ادله‌ای را که در آن آمده است، استخراج کنیم و سپس میزان انسجام درونی و واقع‌بینی کتاب را با مسائل بیرونی مورد ارزیابی قرار دهیم. این شیوه در جای خود بسیار کارآمد است. در این شیوه، کاری با مخاطب و آثار دیگر نداریم و به‌طور مستقیم اثر را مورد تحلیل و ارزیابی قرار می‌دهیم. برای این کار، من به دانشجویان خود پیشنهاد می‌دهم که یک‌ بار آن اثر را خلاصه‌نویسی کنند؛ زیرا در مرحله اول به فهم شما از اثر و در مرحله بعدی به ارزیابی آن کمک می‌کند.

وی یادآور شد: شیوه مقایسه‌ای نیز کمک می‌کند تا کتابی را با آثار مشابه آن مورد مقایسه قرار دهیم و از رهاورد این مقایسه بتوانیم محاسن و معایب آن را دریابیم؛ مثلاً کتاب «پرسمان معاد» را با کتاب معاد شهید مطهری، آیت‌الله دستغیب و دیگران مقایسه می‌کنیم.

مدیر گروه فلسفه و کلام اسلامی دفتر تبلیغات اسلامی اصفهان توضیح داد: کتاب «پرسمان معاد»، جلد سوم از مجموعه‌ای پنج جلدی است که در باب آن نکاتی خواهم گفت. این کتاب، برآورد پرسش‌هایی است که مخاطبان گوناگون به شکل حضوری و اکثراً تلفنی از مرکز ملی پاسخگویی در باب معاد پرسیده‌اند. این سؤالات جمع‌آوری و سپس سعی شده به آنها پاسخ داده شود، البته الزاماً پاسخ‌هایی نیست که به مخاطب و به‌صورت تلفنی داده شده باشد. خود این کار از ابتکار عمل مؤلف جلوگیری می‌کند و موجب می‌شود او به همین پرسش‌ها وفادار باشد.

کتاب با مؤلفش شناخته می‌شود

وی گفت: اولین نکته‌ای که می‌خواهم بگویم، این است که به جز طرح جلد کتاب و صفحه شناسنامه آن، هیچ یاد و تشکری از مؤلف نمی‌شود که خطای بسیار بزرگی است و باید جبران شود. نکته دوم آنکه این کتاب، مقدمه مؤلف ندارد. ما چطور می‌توانیم کتابی را بدون مقدمه مؤلفش بخوانیم؟ معمولاً کتاب با مؤلفش شناخته می‌شود و مقدمه برای مؤلف، بسیار ضروری است. او در مقدمه از دغدغه، هدف و محدودیت‌هایش در خصوص کتاب با ما سخن می‌گوید. در صورت وجود مقدمه مؤلف می‌توانیم از اثر بهتر استفاده کنیم و آن را مورد فهم، ارزیابی و نقد قرار دهیم. جا دارد اگر این کتاب تجدید چاپ شد، حتماً مقدمه مؤلف به آن افزوده شود.

جندقیان افزود: ما در این کتاب طبیعتاً انتظار رویه و نظمی مخاطب‌پسند نداریم. من سعی کردم از زوایای مختلف به آن بپردازم؛ اما نظمی منطقی در کتاب نیافتم، مانند بعضی از فیلم‌های سینمایی که داستان را از وسط یا آخر ماجرا شروع می‌کنند.

وی ادامه داد: نکته بعدی آنکه، مخاطبانی که با مرکز ملی پاسخگویی تماس می‌گیرند، معمولاً قشر مذهبی و متدین و حتی از طلاب و همکاران خود ما هستند که صرفاً برای یادآوری پاسخ بعضی از سؤالات تماس می‌گیرند. از این نظر، بخشی از پرسش‌هایی که در کتاب آمده، برآورد بخشی از نیازهای ما در جامعه است.

مدیر گروه فلسفه و کلام اسلامی دفتر تبلیغات اسلامی اصفهان تأکید کرد: بخش قابل توجهی از نیازهای جامعه ما در سؤالات منعکس نشده و پرسش‌های قشری که ما آنها را قشر مقابل یا خاکستری می‌نامیم، در کتاب نیامده است. با این حال این اثر برای عموم طلاب کتاب مفیدی است.

حسن‌زاده در واکنش به این صحبت یادآور شد: دکتر رضوانی نزدیک به 15 سال در مدارس راهنمایی و دبیرستان‌های دخترانه و پسرانه حضور داشته و 50 درصد این سؤالات هم مربوط به همان قشر خاکستری است و سؤالات تلفنی نیست.

سپس جندقیان در ادامه نقد کتاب توضیح داد: این اثر از حیث کثرت منابع، حجم قابل قبولی دارد؛ اما نقصان‌هایی نیز دارد که به چشم می‌آید؛ اینکه ما با بحثی کلامی و الهیاتی روبرو هستیم و از اتفاق با نبود منابع آن هم در این اثر مواجهیم. من انتظار داشتم با مراجعه به منابع، دست‌کم اسمی از کتاب‌های «کشف‌المراد» و «مبدأ و معاد» بیابم؛ ولی خبری از این آثار نبود. آن‌قدر که آثار تفسیری، حدیثی و یا کتاب‌های دست دوم علما در این اثر مشاهده می‌شود، کتاب‌های تخصصی کلامی در آن نمی‌بینیم و ممکن است مخاطب تخصصی را آزرده خاطر کند.

وی بیان کرد: در باب نوع نگاه، نقصان و ابهام ارجاعات وجود دارد؛ یعنی با اینکه در بعضی از صفحات، اسم شخص یا اثر برده شده؛ اما ارجاعش نیامده است. در دو یا سه مورد نیز ایهام و ابهامی در پاسخ وجود داشت و در پاسخ به بعضی از سؤالات، فاصله‌گیری از نیت اولیه دیده می‌شد. باید با مخاطب، روشن و شفاف صحبت کنیم، خصوصاً در اینجا که سؤال به‌صورت مکتوب است و در معرض دید منتقدان قرار دارد.

مدیر گروه فلسفه و کلام اسلامی دفتر تبلیغات اسلامی اصفهان گفت: بعضی از باورها یا مقدمات برای یک پاسخ، به زعم من غلط بوده و ضرورتی نداشته است. مخاطب عام هم ممکن است با دیدن چنین مطالبی نسبت به اصالت پاسخ دچار تردید شود؛ مثلاً گفته شده 400 سال مبارزه بیهوده با دین در جریان بوده است و امروز گرایش به دین وجود دارد. کجا چنین چیزی بوده است؟ این مبارزه‌ 400 ساله که ادعا می‌شود علیه دین اتفاق افتاده، بخش عمده‌ای از آن اتفاقات کاملاً طبیعی و دعوای بین دین و مسئله جهان مدرن بوده که در نهایت و نوعا به نفع طرف مقابل تمام شده است؛ مثلاً چندی پیش، پاپ دستورهای جدیدی صادر کرد که حاکی از یک پله عقب‌نشینی او از معارف و اصول دینی خودش بود. مراجع ما نیز امروز از فتاوا و ابرازهایی که در سال‌های گذشته داشته‌اند، عقب نشینی کرده و موضع دیگری دارند.

وی یادآور شد: مسئله روز، گرایش به الحاد است که سال‌هاست در غرب آغاز شده و دو، سه سال می‌شود که به کشور ما رسیده است. ما شاید نتوانیم کتاب «پرسمان معاد» را در چند هزار نسخه چاپ کنیم؛ اما در همین کشور ما کتاب زندگی‌نامه داوکینز که سردمدار الحاد جدید است، به‌وفور چاپ شده و مجوز هم دارد.

جندقیان در خاتمه سخنان خود اظهار کرد: در باب معرفی کتاب‌هایی که در این اثر آمده، می‌توان گفت این معرفی، جامع نیست و به چند کتاب دم‌دستی همچون سیاحت غرب اکتفا شده است.

زهرا مظفری‌فرد