مبانی و اصول فقه تمدنی از منظر قرآن

به گزارش ایکنا از قم، محمدهادی همایون، معاون علوم انسانی و هنر دانشگاه آزاد اسلامی در شانزدهمین نشست تخصصی همایش فقه سیاست خارجی که شب گذشته، 12 آذرماه برگزار شد، در جمع دانش‌پژوهان مؤسسه دین و تمدن گفت: بعد از انقلاب اسلامی ضرورت فقه تمدنی بعد از فقه فردی، فقه اجتماعی و فقه حکومتی بیش از پیش احساس شد و در همین راستا باید براساس مفاهیم بنیادین دینی، به‌دنبال شکل‌گیری فقه تمدنی باشیم. 

وی افزود: از لحاظ تاریخی بحث مشهوری وجود دارد که به‌عنوان مثال درباره‌ شرب خمر، با توجه به اینکه با یک آیه حکم آن مشخص نشده، بلکه طی یک فرآیند و به مرور به مرحله‌ حرمت رسیده است، آیا بعد از این در هر جامعه جدید بعد از جامعه تشریع، همان پروسه تشریع حرمت خمر، باید مثل جامعه نخستین باشد یا خیر. بلکه یک‌بار مراحل تشریع طی شده و دیگر باید با شرایط بعد از تشریع پیش رفت و نباید فرآیند تدریجی انجام شود.

همایون گفت: سؤال مهم‌تری که در دنباله‌ این مطلب مطرح می‌شود این است که اگر فقه بخواهد تمدن بسازد، ما چه چیزی در دست داریم؟ البته منظور فقه پسینی نیست که بعد از تمدن شکل گرفته و پاسخگوی نیاز‌ها و سؤالات آن است و همان تئوری اداره زندگی انسان از گهواره تا گور است. آیا ابواب فقهی ما متناسب این جریان تمدن‌سازی است یا نه؟ 

بنیان شکل‌گیری یک تمدن توحید است

معاون علوم انسانی و هنر دانشگاه آزاد اسلامی افزود: اگر به قرآن مراجعه کنیم، می‌بینیم در آیات ۱۵۱ تا ۱۵۳ سوره انعام، 10 دستور صادر می‌شود که به نظر می‌رسد مبانی و اصول فقه تمدنی است که در ابتدای آیه 151 به‌عنوان اولین اصل آمده: «قُلْ تَعَالَوْا أَتْلُ مَا حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَيْكُمْ أَلَّا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا؛ بگو بياييد تا آنچه را پروردگارتان بر شما حرام كرده براى شما بخوانم چيزى را با او شريک قرار مدهيد»؛ این امر اعتقادی امروز دیگر ذیل فقه محسوب نمی‌شود و امری کلامی است، اما اگر قرار بر شکل‌گیری یک تمدن باشد، بنیان آن باید توحید باشد.

وی اضافه کرد: دومین دستور در ادامه آیه می‌فرماید: «وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا؛ و به پدر و مادر احسان كنيد»؛ در نظام سلسله مراتب ولایت ما به احترام به پدر و مادر می‌رسیم، اما این امر امروز یک توصیه مستحبی محسوب می‌شود و نهایتاً در مورد ازدواج دختران وجوب پیدا می‌کند، در حالی‌ که دومین بنیان برای شکل‌گیری تمدن است.

معاون علوم انسانی و هنر دانشگاه آزاد اسلامی تصریح کرد: در سومین دستور آمده است که «وَلَا تَقْتُلُوا أَوْلَادَكُمْ مِنْ إِمْلَاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُكُمْ وَإِيَّاهُمْ؛ فرزندان خود را از بيم تنگدستى نكشيد ما شما و آنان را روزى مى‌رسانيم» اما چه بسا سقط جنین و موانع ازدواج جوانان هم جزو همین مورد محسوب شود.

همایون تصریح کرد: چهارمین دستور می‌فرماید: «وَلَا تَقْرَبُوا الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ؛ و به كارهاى زشت چه علنى آن و چه پوشيد‌ه‌اش نزديک نشويد»؛ ترک همه‌ آنچه به‌عنوان فواحش در ذهن ما وجود دارد، خود یکی از مبانی تشکیل تمدن است و البته در مورد فواحش پنهانی هم تأکید دارد.

بالا رفتن عقلانیت جامعه با رعایت اصول سوره انعام

وی ادامه داد: پنجمین دستور در ادامه می‌فرماید: «وَلَا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ؛ و نفسى را كه خدا حرام گردانيده جز به حق مكشيد»؛ خود قتل هم که منظور جنگ‌ها و کشتار‌ها را مدنظر دارد و در انتهای آیه 151 ششمین دستور را می‌فرماید که «ذَلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ؛ اينهاست كه خدا شما را به آن سفارش كرده است باشد كه بينديشد» و به این معنا است که ارتباط مستقیم بین بالا رفتن عقلانیت جامعه با کنترل این موارد وجود دارد. 

معاون علوم انسانی و هنر دانشگاه آزاد اسلامی گفت: در ادامه‌ آیات و در دستور هفتم، هشتم و نهم وارد تنظیم روابط اقتصادی می‌شویم: «وَلَا تَقْرَبُوا مَالَ الْيَتِيمِ إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ حَتَّى يَبْلُغَ أَشُدَّهُ وَأَوْفُوا الْكَيْلَ وَالْمِيزَانَ بِالْقِسْطِ لَا نُكَلِّفُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا وَإِذَا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا وَلَوْ كَانَ ذَا قُرْبَى وَبِعَهْدِ اللَّهِ أَوْفُوا ذَلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ؛ و به مال يتيم جز به نحوى (هر چه نيكوتر) نزديک نشويد تا به حد رشد خود برسد و پيمانه و ترازو را به عدالت تمام بپيماييد هيچ كس را جز به قدر توانش تكليف نمى‌كنيم و چون به داورى يا شهادت سخن گوييد دادگرى كنيد هر چند (درباره) خويشاوند شما باشد و به پيمان خدا وفا كنيد، اينهاست كه خدا شما را به آن سفارش كرده است باشد كه پند گيريد.»

همایون با اشاره به مدیریت مالی امور یتیمان و تأکید بر رعایت عدالت در در روابط مالی و اجتماعی بیان کرد: منظور از عهدی که با خداوند بسته‌اید اشاره به محتوای عهد‌هایی دارد که در عالم ذر گرفته شده و با رعایت این اصول مورد اشاره، جامعه یک ظرفیت عظیمی از خود نشان می‌دهد. 

وحدت جامعه و حرکت به سمت حکومت جهانی ولایت

وی با اشاره به اینکه در ادامه در آیه بعدی دهمین مورد بازگو می‌شود، گفت: قرآن می‌فرماید: «وَأَنَّ هَذَا صِرَاطِي مُسْتَقِيمًا فَاتَّبِعُوهُ وَلَا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبِيلِهِ ذَلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ؛ و اين است راه راست من پس از آن پيروى كنيد و از راه‌هاى ديگر كه شما را از راه وى پراكنده مى‏‌کند پيروى نكنيد اينهاست كه (خدا) شما را به آن سفارش كرده است باشد كه به تقوا گراييد»؛ این آیه کاملاً قابل تطبیق با حرکت به سمت حکومت جهانی ولایت است که وحدت جامعه باید اتفاق بیفتد و تازه بعد از همه‌ این‌ها به سمت حاکمیت تقوا در جامعه حرکت خواهیم کرد. 

معاون علوم انسانی و هنر دانشگاه آزاد اسلامی با بیان اینکه این آیات عین یک فرمول مشخص است که ترکیب هریک از این مواد در اندازه‌های معین شده نتیجه مطلوب را به‌دنبال خواهد داشت، اظهار کرد: اگر این 10 اصل که بنیان‌های شکل‌گیری تمدن است را با آیات ۸۳ و ۸۴ سوره بقره که گزارشی از 10 فرمان حضرت موسی(ع) را ذکر کرده است و نسبت به تورات قابل اعتمادتر است تطبیق دهیم، همین موارد در آنجا هم ذکر شده است. هرچند که 10 فرمان تحریف شده‌ی حضرت موسی(ع) که در تورات به آن اشاره شده هم تقریباً همین موارد را اشاره می‌کند. 

همایون افزود: در 10 فرمان موسی(ع) نیز می‌بینیم که دعوت به توحید و رد شرک و بت‌پرستی، احترام به پدر و مادر، پرهیز از قتل و زنا و دروغ، پرهیز از قسم خوردن به دروغ و تعطیل کردن کار‌ها در روز شنبه، اشاره شده است که اگرچه این 10 فرمان تحریف شده است، اما یک قانون اجتماعی و حکومتی است و از این جهت می‌تواند به 10 اصل اشاره شده در آیات ذکر شده‌ پیشین نزدیک باشد.

معاون علوم انسانی و هنر دانشگاه آزاد اسلامی گفت: اما در ادامه می‌توان اصول قرآنی ذکر شده را با هفت قانون نوح که بعد از طوفان و پیاده شدن از کشتی تشریع شد، مقایسه کنیم و تطبیق دهیم؛ در اینجا هم می‌بینیم که توحید و پرهیز از شرک و بت‌پرستی، پرهیز از ریختن خون به ناحق، پرهیز از خودکشی و قتل فرزندان به ناحق، پرهیز از زنا و تهمت و سوگند ناروا، پرهیز از خوردن گوشت حیوان زنده، برپایی عدل و داوری و در انتها تشکیل دادگاه شرعی برای نظارت بر اجرای شش فرمان قبلی مورد تأکید قرار گرفته است که مجدداً با اصول ده‌گانه ذکر شده در ابتدای بحث تطبیق دارد. 

فقه تمدنی را چگونه بنا کنیم

وی ادامه داد: در آیات سوره اسراء می‌بینیم که همان بنیان‌ها را با جزئیات ذکر می‌کند و از این لحاظ نسبت به آیات ذکر شده پیشین، خیلی کامل‌تر است و همچنین در انتهای آیات می‌فرماید که اگر دنبال نامی برای این اصول هستید، این‌ها که گفته شد، حکمت است. 

همایون با ذکر اینکه بنای این تمدن باید به‌گونه‌ای باشد که بتواند در جوامع مختلف، تمدن را ایجاد کند، افزود: من جدولی درست کردم که در آن همه‌ اصول مورد اشاره در 10 فرمان حضرت موسی(ع) و هفت فرمان نوح را با آیات سوره انعام تطبیق دادم که در انتها این اصول با کمی تسامح تبدیل به ۱۳ مورد شد که تقریباً همه‌ این مبانی روبه‌روی هم هستند و می‌توان فقه تمدنی را بر این بنیان‌ها، بنا کرد.

وی گفت: اگر براساس مبانی دینی ذکر شده جامعه را بچینیم، جامعه هم همراه با آن پیش می‌رود، چراکه این امور همان حکمتی است که پایه‌ جامعه روی این‌ها بنا می‌شود و اکنون اگر به سؤالی که در ابتدا مطرح شد بازگردیم، می‌بینیم که موضوع دیگر تغییر کرده و جامعه وارد مسئله‌ای شده که نامش تشکیل تمدن است.