مروری بر عملیات آزادسازی خرمشهر + عکس

با شروع جنگ تحمیلی، ارتش عراق هجوم خود را برای اشغال خرمشهر و آبادان آغاز کرد. با شکل‌گیری مقاومت‌های مردمی و پایداری مدافعان که از کمترین سلاح برخوردار بودند ۳۴ روز در پشت دروازه‌های خرمشهر زمین‌گیر شد. این مقاومت زمینه بازیابی توان ارتش و سپاه در بستن راه پیشروی دشمن را فراهم کرد.

با متوقف شدن دشمن، برنامه‌ریزی برای بیرون راندن متجاوزان، در دستور کار قرار گرفت و عملیات‌هایی مانند نصر و توکل طراحی و اجرا شد؛ اما به‌دلیل وجود اشکالاتی در طراحی فرماندهی و هدایت نیرو، با موفقیت همراه نشد. پس از تغییرات سیاسی در کشور که به برکناری بنی‌صدر از جانشینی فرماندهی کل قوا انجامید، نیروهای مسلح توانستند به تحولی چشمگیر در جنگ دست یابند؛ تحولی که با عملیات فرمانده کل قوا و در ادامه در پرتو همدلی و همکاری ارتش و سپاه با نبرد ثامن‌الائمه(ع) و شکسته شدن محاصره آبادان پدیدار شد.

پس از آن هم با اجرای نبردهای طریق‌القدس و فتح‌المبین، بخش‌های وسیعی از مناطق اشغالی دشت آزادگان، غرب شوش و رودخانه کرخه آزاد شد. پس از نبرد فتح‌المبین، منطقه عمومی غرب رودخانه کارون به‌عنوان آخرین منطقه اشغالی در جبهه جنوب برای اجرای عملیاتی مؤثر مورد توجه فرماندهان نظامی قرار گرفت که یکی از مهمترین اهداف آن آزادسازی شهرهای خرمشهر و هویزه بود.

از آنجا که حفظ خرمشهر برای ارتش عراق اهمیتی راهبردی داشت دشمن برای دفاع از شهر، علاوه بر تقویت خطوط پدافندی خود در کرانه غربی رودخانه کارون با ویران کردن ساختمان‌های شهر و نخلستان‌ها و مین‌گذاری گسترده در محوطه‌های تسطیح شده به ایجاد استحکامات دفاعی پرداخته بود؛ به‌گونه‌ای که خرمشهر به دژی نفوذناپذیر تبدیل شده بود. 

پس از عملیات ثامن‌الائمه(ع) با مشارکت فرماندهان ارتش و سپاه برای آزادسازی سایر مناطق اشغالی، سلسله عملیات‌هایی طرح‌ریزی شد که به طرح‌های عملیاتی راه کربلا موسوم شد. عملیات بیت‌المقدس طرح شماره ۳ از این مجموعه بود که می‌بایست در مناطق غرب رودخانه کارون به اجرا درآید. در روز نهم فروردین سال 1361 قرارگاه مشترک ارتش و سپاه با اعلام پایان عملیات فتح‌المبین به لشکر ۷۷ و تیپ ۸۴ دستور داد که پدافند از مناطق آزاد شده در عملیات فتح‌المبین را در خط ارتفاعات تینه عهده‌دار شوند و به سایر یگانهای شرکت کننده در نبرد دستور داد به مناطق تجمیع تعیین شده در جنوب اهواز و شرق کارون نقل مکان کنند.

همزمان با آغاز جابه‌جایی یگان‌ها اقدامات شناسایی و نشست‌های مشترک فرماندهان ارتش و سپاه برای انتخاب بهترین راهکار عملیاتی به سرعت دنبال شد و دو راه کار کلی مورد توجه طراحان نظامی خودی قرار گرفت:

1. تک به دشمن از شمال به جنوب در جبهه کرخه کور و نیسان انهدام نیروهای دشمن پیشروی به سوی جفیر کوشک و طلاییه و آزادسازی مناطق اشغالی غرب کارون و .خرمشهر. وجود مواضع بسیار مستحکم دشمن در کرانه جنوبی رودخانه‌های نیسان و کرخه، کور محدودیت فضای مانوری به سبب آب‌گرفتگی‌های شمال کرخه کور و لزوم به‌کارگیری یگان‌های زرهی و مکانیزه به سبب عمق اهداف، از جمله مشکلات اساسی این راهکار بود.

2. تک به دشمن از شرق به غرب با عبور از رودخانه کارون تصرف و توسعه سرپل، انهدام نیروهای دشمن و آزادسازی خرمشهر و مناطق اشغالی غرب کارون.

پیچیدگی‌های عملیات عبور از رودخانه و تصرف و توسعه سرپل از مشکلات اساسی این راهکار بود؛ هرچند مزایایی چون امکان بهره‌گیری از ضعف پدافندی دشمن در بخشی از کرانه غربی، کارون امکان غافلگیری و گسستن جبهه دشمن و کوتاه‌تر شدن فاصله تا اهداف سبب توجه بیشتر طراحان به این راهکار شد.

سرانجام پس از بررسی‌های فراوان عبور از رودخانه کارون به‌عنوان تلاش اصلی و تک در جبهه کرخه کور و نیسان به‌عنوان تلاش پشتیبانی درنظر گرفته شد؛ قرارگاه مرکزی کربلا نیروهای خودی را در قالب سه قرارگاه عملیاتی قدس، فتح و نصر سازماندهی و مأموریت آن‌ها را ابلاغ کرد.  

قرارگاه مشترک کربلا براساس تجارب پیشین و طرح مانور نیروهای خودی را در قالب سه قرارگاه عملیاتی قدس، فتح و نصر سازماندهی کرد. با شروع نبرد و بروز برخی مشکلات، طرح نبرد بازنگری شد و مراحل آن تغییر یافت. به این ترتیب برخی از یگان‌های تابعه قرارگاه فجر از منطقه فتح‌المبین وارد منطقه بیت‌المقدس شدند و در کنار دیگر یگان‌ها به اجرای مأموریت پرداختند. به‌طور کلی سازمان رزم خودی در عملیات بیت‌المقدس به شرح زیر بود همچنین پشتیبانی آتش بر عهده توپخانه سازمانی یگان‌های شرکت‌کننده و گروه ۲۲ و ۳۳ توپخانه ارتش؛ پدافند و پشتیبانی هوایی بر عهده نیروی هوایی ارتش؛ پشتیبانی آتش نزدیک بر عهده هوانیروز ارتش؛ و پشتیبانی مهندسی رزمی بر عهده واحدهایی از جهاد سازندگی سپاه و ارتش قرار داشت.

منطقه عملیاتی بیت‌المقدس در حوزه استحفاظی سپاه سوم ارتش عراق قرار داشت که پیش از آغاز نبرد، یگان‌های خود را از جنوب رودخانه کرخه کور تا خرمشهر گسترش داده بود. با شروع نبرد و در ادامه آن ۱۶ تیپ دیگر با رسته‌های مختلف به‌منظور تقویت و پاتک به منطقه اعزام شدند. 

شرح نبرد 

در ساعت ۱۶ روز نهم اردیبهشت ۱۳۶۱ عملیات عبور از رودخانه کارون آغاز شد و یگان‌های قرارگاه فتح و نصر تا ساعت ۲۲ عمده نیروهای خود را به غرب رودخانه منتقل کرده و در تاریکی شب با رعایت اصل غافلگیری به سمت جاده اهواز ـ خرمشهر حرکت کردند. در ساعت ۳۰ دقیقه بامداد فردا رمز یا «علی ابن ابیطالب(ع)» از قرارگاه کربلا ابلاغ و فرمان حمله صادر شد. در محور شمالی نیروهای قرارگاه قدس عملیات خود را با رعایت اصل غافلگیری آغاز و به سوی مواضع دشمن حرکت کردند؛ اما همان‌گونه که انتظار می‌رفت پس از زمانی کوتاه، دشمن تک خودی را کشف و به شدت به مقابله پرداخت. به رغم تنگی معابر - به سبب آب‌گرفتگی‌های شمال کرخه کور - و مقاومت شدید دشمن، نیروهای خودی توانستند از کرخه کور عبور کرده و تا ساعت ۴ خاکریزهای مقدم دشمن را تصرف کنند؛ اما با روشن شدن هوا مقاومت دشمن شدت گرفت و پیشروی خودی متوقف شد. از این پس دشمن با پاتک‌های مکرر تلاش کرد مواضع از دست رفته را بازپس گیرد. اگرچه دشمن تا پایان روز اول (۱۳۶۱/۲/۱۰) توانست بخش اعظم مواضع خود را بازپس گیرد؛ اما تلاش خودی به‌منظور درگیر نگه داشتن و تثبیت دشمن در جبهه کرخه کور موفق بود.

در محور میانی، نیروهای قرارگاه فتح، پس از رسیدن به مواضع دشمن در حوالی سیدعبود، با انهدام و به اسارت گرفتن صدها نفر از نیروهای عراقی به پیشروی خود به سوی جاده اهواز ـ خرمشهر ادامه دادند. ارتش عراق در شانه شرقی جاده اهواز ـ خرمشهر، خاکریزی ممتد به ارتفاع دو متر ایجاد کرده بود. سرعت عمل خودی و غافلگیری دشمن سبب شد نیروهای خودی با انهدام نیروهای تأمینی عراق، خود را در ساعت ۹ به این خاکریز رسانده و از آن به‌عنوان موضعی پدافندی برای دفع پاتک‌های دشمن بهره گیرند. در محور جنوبی به سبب تعلل بعضی از یگان‌ها فرمان حمله با ۷۵ دقیقه تأخیر در ساعت ۱:۴۵ بامداد از سوی قرارگاه نصر صادر شد و نیروهای خودی به سمت مواضع دشمن یورش بردند. در ساعت ۲:۴۵ بامداد قرارگاه فرعی نصر ۲ خود را به خط سرپل رسانده و آن را تأمین کرد؛ اما قرارگاه فرعی نصر ۳ که در جنوب نصر ۲ عمل می‌کرد از جناح چپ (جنوب) زیر آتش دشمن قرار گرفت و تا ساعت ۹، تنها بخشی از خط سرپل خود را تأمین نمود؛ بدین ترتیب، بخشی از جناح چپ نصر ۲ باز ماند و زیر فشار شدید دشمن قرار گرفت. قرارگاه فرعی نصر ۱ که در شمال نصر ۲ عمل می‌کرد، به جاده اهواز ـ خرمشهر نزدیک شد؛ اما به سبب مقاومت دشمن در سه کیلومتری جاده متوقف شد.

قرارگاه فرعی نصر ۵ نیز که به سمت نهر عرایض تک کرده بود به علت برخورد با میدان مین متوقف شده و در خطر محاصره قرار گرفت. با بروز این وضعیت قرارگاه نصر به نصر ۵ دستور داد به عقب بازگردد و از نصر ا، نصر ۲، نصر ۳ و نصر ۴ خواسته شد با ترمیم شکاف‌های موجود در خطوط خودی، وضعیت موجود را حفظ کنند. نیروهای دشمن پس از بازیابی خود از ساعت ۱۴ پاتک‌های خود را به‌منظور بازپس گرفتن سرپل غرب کارون آغاز کردند؛ اما نیروهای خودی به‌رغم وجود نقاط ضعف در خطوط مقدم خود به خوبی پاتک‌های دشمن را دفع کردند. در روزهای دوم (۱۳۶۱/۲/۱۱) و سوم (۱۳۶۱/۲/۱۲) پاتک‌های دشمن ادامه یافت؛ اما نیروهای خودی با انجام تغییراتی، خط سرپل خود در غرب کارون را ترمیم و تحکیم کرده و با الحاق قرارگاه‌های فتح و نصر، مرحله اول عملیات با موفقیت کامل به پایان رسید.

همچنین به‌منظور جلوگیری از انتقال نیروهای دشمن از منطقه عمومی فکه به منطقه نبرد بيت‌المقدس، عملیات امیرالمؤمنین(ع) در ساعت ۳:۴۵ روز ۱۳۶۱/۲/۱۱ توسط قرارگاه فجر در شمال فکه به اجرا درآمد که پس از چندین روز درگیری سرانجام در ۱۳۶۱/۲/۱۶ اهداف آن تأمین شد. با افزایش حضور و شدت گرفتن پاتک‌های دشمن در مقابل سرپل غرب کارون، لزوم تسریع در اجرای دوم عملیات احساس می‌شد؛ از طرفی امکان پیشروی همزمان در جهت غرب به‌سوی مرز و در جهت جنوب غربی به سمت خرمشهر برای نیروهای خودی وجود نداشت؛ بنابراین با تجدید نظر و تغییر در طرح مانور احاطه خرمشهر از مانور این مرحله حذف شد و تنها پیشروی به سوی مرز و تأمین آن در دستور کار قرار گرفت.

در ساعت ۲۲:۱۵ روز 16 اردیبهشت 61 مرحله دوم عملیات آغاز شد و یگان‌های تابعه قرارگاه‌های فتح و نصر به سوی مرز پیشروی کردند. در ساعت ۳:۴۰ روز 17 اردیبهشت 61 یگان‌های قرارگاه فتح به خط مرزی دست یافتند و یک ساعت بعد یگان‌های قرارگاه نصر در سه کیلومتری خط مرزی موضع گرفته و تا پایان روز به تحکیم و تثبیت مواضع تصرف شده پرداختند. در این شرایط دشمن که منطقه شرق بصره را در خطر می‌دید به‌منظور تقویت پدافند بصره و همچنین جلوگیری از بسته شدن عقبه، از ساعات اولیه روز 18 اردیبهشت 61 نیروهای خود را از مناطق جبهه کرخه کور و جفیر به عقب فراخواند. با مشاهده این وضعیت قرارگاه قدس بلافاصله خاکریزهای اول و دوم دشمن را اشغال و بریدگی‌های جاده اهواز ـ خرمشهر را ترمیم کرد. سپس با پیشروی در امتداد جاده اهواز - خرمشهر، در ساعت ۱۴ پادگان حمید را آزاد و با قرارگاه فتح الحاق کرد. بدین ترتیب ارتباط زمینی مناطق آزادشده غرب کارون با اهواز برقرار شد، همچنین شهر هویزه در ساعت ۱۴ آزاد شد و نیروهای خودی به سمت جفیر پیشروی کردند. نیروی هوایی نیز با بمباران ستون‌های خودرویی دشمن که در محورهای منطقه جفیر در حال عقب نشینی بودند، ضمن ایجاد اختلال در حرکت دشمن تلفاتی را بر آنها وارد آورد.

از ساعت ۶ روز 19 اردیبهشت 61 نیروهای قرارگاه قدس به منظور اخذ تماس مجدد با دشمن و دستیابی به خط مرزی طلاییه - کوشک به سمت جنوب پیشروی کردند.

در ساعت ۲۲:۴۵ روز 19 اردیبهشت 61 مرحله سوم عملیات با هدف احاطه و آزادسازی خرمشهر آغاز شد و یگان‌های قرارگاه نصر - که با دریافت سه تیپ از قرارگاه فتح و یک تیپ از قرارگاه فجر تقویت شده بودند - به سوی مواضع دشمن یورش بردند. در ساعت ۶ بامداد روز 20 اردیبهشت 61 خط مرزی در منطقه قرارگاه نصر تأمین شد و قرارگاه نصر در خط قرارگاه فتح قرار گرفت؛ اما پیشروی به سمت جنوب با مقاومت شدید دشمن روبرو شد و نیروهای خودی پس از حدود سه کیلومتر پیشروی متوقف شدند.

در روز 21 اردیبهشت 61 نیروهای خودی مجددا به دشمن یورش بردند؛ اما به سبب مقاومت سرسختانه دشمن به ناچار به مواضع خود بازگشتند. در این شرایط از سوی فرماندهی عملیات مقرر شد ادامه تک متوقف و پس از تجدید قوا و بازسازی یگان‌ها حمله به سوی خرمشهر از سر گرفته شود. در ساعت ۲۲:۳۰ روز اول خرداد 61 سومین تلاش آفندی خودی به‌منظور آزادسازی خرمشهر آغاز شد و نیروهای خودی در حد فاصل جاده اهواز ـ خرمشهر تا مرز از شمال به جنوب به‌سوی مواضع دشمن یورش بردند. در این تلاش - که در برخی منابع از آن به عنوان مرحله چهارم عملیات بیت‌المقدس یاد شده - چهار تیپ از قرارگاه نصر در غرب سه تیپ از قرارگاه فجر در وسط و دو تیپ از قرارگاه فتح در شرق تحت فرماندهی و کنترل مستقیم قرارگاه کربلا به اجرای عملیات پرداختند و یک تیپ از لشکر ۹۲ نیز در احتیاط قرارگاه کربلا قرار داشت.

در ساعت ۴:۳۰ روز دوم خرداد 61 جاده شلمچه ـ خرمشهر از مرز تا پل نو آزاد شد و در ادامه با دستیابی نیروهای خودی به نهر خین، ارتباط زمینی دشمن با خرمشهر قطع و شهر محاصره شد. نیروهای قرارگاه قدس نیز با پیشروی به سمت مرز ضمن درگیر کردن دشمن، بخشی از خط دژ طلاییه - کوشک را تصرف کردند. در ساعت ۹:۱۵ روز سوم خرداد 61 دشمن در سرپل نهر خین به منظور باز کردن جاده خاکی مرزی حدود - خین اقدام به تک کرد تا شاید نیروهای محاصره شده در خرمشهر را نجات دهد؛ اما با مقاومت شدید خودی روبرو شد. در ساعت ۱۱ در حالی که درگیری در سرپل نهر خین ادامه داشت یگان‌های قرارگاه فتح - که با تیپ ۳۳ المهدی تقویت شده بودند از سمت غرب و خیابان کشتارگاه وارد خرمشهر شدند. در ساعت ۱۲ نیروهای خودی از سمت شمال و شرق نیز وارد شهر شدند. نیروهای دشمن که ۲۴ ساعت در محاصره کامل قرار داشتند دسته دسته خود را تسلیم کردند و سرانجام در ساعت ۱۴ روز سوم خرداد 61 خرمشهر پس از ۵۷۸ روز اشغال آزاد شد و پرچم جمهوری اسلامی ایران بر فراز مسجد جامع شهر به اهتزاز درآمد. 

با اجرای نبرد بیت‌المقدس نیروهای دشمن از منطقه عمومی غرب کارون بیرون رانده شدند و خرمشهر که با ۳۴ روز مقاومت در برابر اشغالگران به نماد پایداری مردم ایران بدل شده بود، آزاد شد.

منبع: مرکز اسناد دفاع مقدس