تأملی بر دو لقب «ممتحنه» و «صابره» حضرت زهرا(س)
عبدالحسین طالعی با اشاره به دو لقب «ممتحنه» و «صابره» از القاب حضرت فاطمه(س) به بیان اشارات و معانی نهفته در این القاب پرداخت.
عبدالحسین طالعی، سردبیر مجله «کتابشناسی شیعه» و عضو هیئت علمی دانشگاه قم در گفتوگو با ایکنا از خوزستان به اختصار، درباره دو لقب «ممتحنه» و «صابره» از القاب حضرت فاطمه(س) که در متن زیارتنامه ایشان، مطرح شدهاند، توضیحاتی ارائه داد و به بیان اشارات و معانی نهفته در این القاب پرداخت که در ادامه میخوانیم:
وی گفت: در زیارت حضرت زهرا(س) عرض میکنیم «السلام علیکِ يَا مُمْتَحَنَةُ امْتَحَنَكِ اللّٰهُ الَّذِي خَلَقَكِ قَبْلَ أَنْ يَخْلُقَكِ فَوَجَدَكِ لِمَا امْتَحَنَكِ صابِرَةً» این زیارت در تهذیب الاحکام مرحوم شیخ طوسی، از حضرت جوادالائمه(ع) نقل شده است. در این زیارت دو لقب برای حضرت صدیقه(س) بیان میشود که شاید جای دیگر آنها را پیدا نکنیم.
نامگذاری معصومین از سوی خدا است و آنها مظهر روشن آن نامها هستند. القاب حضرت صدیقه(س) فوقالعاده است و با آنها آشنایی دارید. یکی از این نامها «مبارکه» است. یکی از فضلای قم در حال نوشتن کتابی در باب این نام است که موضوع آن برکتهای حضرت زهرا(س) از خلقت نوری تا قیامت است.
دو لقب از القاب حضرت در این زیارت آمده است؛ «ممتحنه» و «صابره». «ممتحنه» یعنی کسی که امتحان شده است. «صابره» هم یعنی کسی که صبر کرد. همه میدانیم که امتحان، سنت خداوند و برای همه است. حضرت زهرا(س) مورد امتحان خدا قرار میگیرد. در این زیارت عرض میکنیم «یا ممتحنه امْتَحَنَكِ اللّٰهُ الَّذِي خَلَقَكِ» یعنی خدایی که تو را آفرید، امتحانت کرد.
امتحانها بنابر عظمت افراد است. امام صادق(ع) فرمودند: «امتحنوا شیعتنا بوقت الصلاة» شیعیان ما را در وقت نماز، امتحان کنید. این برای شیعه است، اما وقتی از رسول خدا(ص) و معصومین(ع) سخن میگوییم، امتحان آنها به تناسب درجه عظمت آنها است.
ما خلقتی قبل از این دنیا داشتیم به نام عالم ذر که به آن، عالم میثاق هم میگویند. در آن عالم که شرح و بسط خاصی دارد، ما خلقت خاصی داشتیم که در روایات گفتهاند. در آن عالم، ما از شعور و اختیار برخوردار بودیم، لذا خداوند ما را امتحان کرد و از ما برای توحید، نبوت و امامت پیمان گرفت: «وَإِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنِي آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلَى أَنْفُسِهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ قَالُوا بَلَى شَهِدْنَا» (اعراف، 172) خداوند به همه خلایق در عالم ذر فرمود آیا من خدای شما نیستم؟ همه گفتند بله.
علامه امینی در کتاب «المقاصد العلیه» ـ از کتابهای کم نظیر درباره عالم ذر ـ 170 حدیث به این مضمون آورده است. در روایات نقل شده که بعد از آن خداوند فرمود: «الیس محمد(ص)، خاتم النبیین؟» همه گفتند بله. بعد فرمود: «ألیس علی وصیه» اینجا روایت وجود دارد که اقل قلیلی بله گفتند. شرح مطلب، مفصل است. مرحوم امینی برای استناد این مطلب، 19 آیه دیگر قریب به این مضامین پیدا کرده است.
خداوند در عالم ذر به ما پیامبر(ص) و وصی ایشان را نشان دادند. در زیارت جامعه کبیره میفرماید: «و أنتم حجج الله فی الدنیا و الأخره والأولی» مرحوم مجلسی اول میگوید در این جمله، دنیا و آخرت معلوم است، «أولی» چیست؟ مراد از أولی، عالم ذر است و ائمه(ع) در عالم ذر هم بر ما حجت بودند. خدا ما را به اینکه آیا از حجتهای او اطاعت میکنیم، امتحان کرد و وقتی گفتیم بله، در سوره یاسین فرمود: «أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ يَا بَنِي آدَمَ أَنْ لَا تَعْبُدُوا الشَّيْطَانَ» (یاسین، 60) آیا با شما پیمان نبستیم که شیطان را دنبال نکنید؟
در زیارت حضرت فاطمه(س) میخوانیم: «امتحنک الذی خلقک قبل أن یخلقک» شاید درباره معنی این جمله سؤال کنید؛ معنی این جمله چنین است: تو را در عالم ذر خلق کرد، پیش از اینکه در عالم دنیا خلق کند.
در آن امتحانها در عالم ذر، به حضرت زهرا(س) گفتند تو به این مصائب گرفتار میشوی. آیا صبر میکنی؟ حضرت پذیرفتند که صبر کنند: «فوجدک لما امتحنک به صابره». لذا خداوند او را صابره نامید. ایشان از قبل تولد ظاهری، به این امتحانها آگاه بودند. این صابره بودن، تفصیلی دارد. چرا حضرت زهرا(س) هنگام هجوم به خانهاش، آن جمعیت را نفرین نکرد؟ چون قول صبر داده بود.
کلمه صابره، خیلی نکته دارد. در دعای ندبه، جملهای وجود دارد که مرتبط به این صبر و امتحان است و بسیار پرمعنا است: «اللّٰهُمَّ لَكَ الْحَمْدُ عَلَىٰ مَا جَرىٰ بِهِ قَضاؤُكَ فِي أَوْلِيائِكَ الَّذِينَ اسْتَخْلَصْتَهُمْ لِنَفْسِكَ وَدِينِكَ، إِذِ اخْتَرْتَ لَهُمْ جَزِيلَ مَا عِنْدَكَ مِنَ النَّعِيمِ الْمُقِيمِ الَّذِي لَازَوالَ لَهُ وَلَا اضْمِحْلالَ، بَعْدَ أَنْ شَرَطْتَ عَلَيْهِمُ الزُّهْدَ فِي دَرَجاتِ هٰذِهِ الدُّنْيَا الدَّنِيَّةِ وَزُخْرُفِها وَزِبْرِجِها، فَشَرَطُوا لَكَ ذٰلِكَ، وَعَلِمْتَ مِنْهُمُ الْوَفاءَ بِهِ، فَقَبِلْتَهُمْ وَقَرَّبْتَهُمْ»
این عبارات به تنهایی پاسخ چندین سؤال است: خدایا تو را سپاس، بر آنچه به آن جاری شد قضای تو درباره اولیایت، آنان که برای خود و دینت خالص کردی، آنگاه که برای ایشان اختیار کردی، فراوانی نعمت پابرجایی که نزد توست، نعمتی که تباهی و نابودی ندارد، پس از آنکه بیمیل بودن نسبت به رتبههای این دنیای فرومایه و زیب و زیورش را با آنان شرط کردی، آنان هم آن شرط را از تو پذیرفتند و تو هم وفا نمودن به آن را از جانب آنان دانستی، پس قبولشان کردی و مقرّب درگاهشان نمودی.
این امتحانها منحصر به عالم ذر نبود، در این عالم هم خداوند بارها، امتحان گرفته است. جناب قولویه در کتاب «کامل الزیارات» حدیثی نقل کرده است که چنین است: «شبی که پیامبر(ص) را به آسمان بردند، به او گفته شد: خداوند تبارک و تعالی تو را در سه چیز می آزماید تا شکیبایی ات را ببیند. پیامبر(ص) گفت: «ای خدای من! در برابر امرت، تسلیم هستم و جز به نیروی تو، مرا صبری نیست. آنها چیستند؟ به پیامبر(ص) گفته شد: نخستین آنها، گرسنگی و مقدّم داشتن نیازمندان بر خود و خانواده ات است. پیامبر(ص) گفت: «ای خدای من! پذیرفتم و راضی و تسلیم شدم و توفیق و صبر، از توست.»
گفته شد: دومین چیز [که باید بر آن صبر کنی ]، تکذیب شدن و هراس شدید و جانبازی ات در جنگ با مال و جان در برابر کافران است و [نیز] صبر بر آزاری است که از آنان (کافران) و منافقان به تو میرسد و نیز درد و زخم جنگ. پیامبر(ص) گفت: «ای خدای من! پذیرفتم و راضی و تسلیم شدم و توفیق و صبر، از توست.»
و سومین چیز، [صبر بر] کشتارهایی است که خاندانت پس از تو با آن روبهرو میشوند. برادرت علی، از امّتت دشنام و زورگویی و سرزنش و ناکامی و انکار و ستم میبیند و در پایان هم کشته میشود.
پیامبر(ص) گفت: «ای خدای من! پذیرفتم و خشنود شدم و توفیق و صبر، از توست.»
و دخترت، بر او ستم میشود و محروم میگردد و حقّی را که تو برایش قرار داده ای، از او غاصبانه میگیرند و او را در حال بارداری میزنند و بر او و حریم و خانه اش بدون اجازه درمیآيند و سستی و تحقیر و خواری به او میرسد و جلوگیرندهای نمییابد و بر اثر زده شدن، آنچه در شکم دارد، سقط میکند و از همان زدن نیز از دنیا میرود. ...»
حدیث ادامه دارد. نکته این است که این امتحانها منحصر به عالم ذر نبود و حضرت صدیقه طاهره(س) در همه این امتحانها صابره بود.
انتهای پیام
