درنگی بر مبانی قرآنی اندیشه‌های امام موسی صدر در «حدیث سحرگاهان»
گروه اندیشه ــ سعید بهمنی با استفاده از کتاب «حدیث سحرگاهان» به واکاوی مبانی و آرای قرآنی امام موسی صدر پرداخت و این مبانی را ذیل عناوینی چون مبانی قرآنی‌شناسی، انسان‌شناسی، دین‌شناسی و ... بازتعریف کرد و به اختصار به توضیح هریک پرداخت.
به گزارش ایکنا؛ نشست بررسی «مبانی و آرای قرآنی امام موسی صدر» با سخنرانی حجت‌الاسلام و المسلمین سعید بهمنی، عصر امروز ۷ آبان‌ماه در موسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر برگزار شد. بهمنی در آغاز سخن عنوان کرد: به اعتقاد من امام موسی صدر میراث‌دار مرحوم شرف‌الدین بود. حقیقتا شرف‌الدین وجودی فوق‌العاده بود و به طور خلاصه، پیشوای شرف و دین و امام تقریب مذاهب بود. بنده کسی را به عمق دانش و جذابیت ایشان در حوزه تقریب نمی‌شناسم. من در گفت‌وگوی شیعه و سنی متنی را زیباتر و باشکوه‌تر از متن ایشان ندیدم.
وی افزود: اواخر دهه 60 یکی از کارمندان وزارت امور خارجه به بنده گزارش داد که کتاب ایشان بدون حضور مبلّغ توانسته است حدود 500 هزار نفر را در جنوب آسیای شرقی شیعه کند. این کتاب چه مغناطیسی دارد که بدون حضور مبلّغ توانسته است این مقدار نافذ باشد. مگر مسئله ساده‌ای است که گروه وسیعی از مردم مذهب خود را تغییر دهند.
وی ادامه داد: ظاهرا علت سفر امام موسی صدر به لبنان همین بوده است که به نوعی جانشین مرحوم شرف‌الدین باشد. امام موسی صدر علاوه بر اینکه میراث‌دار تقریب بود، میراث‌دار اتحاد الهیون نیز بود. اتحاد الهیون برای ایشان خیلی محبوب بود. ایشان عاشق این هدف‌گذاری آرمانی بوده است. در هر صورت استراتژی وحدت در مطالب ایشان کاملا مشهود است. افزون بر این، امام موسی صدر یک وجود ممتاز در زمان خود بود. ایشان یک عالم به‌روز و فوق‌العاده جذاب بود.
پژوهشگر علوم قرآنی اظهار کرد: بحث امروز من دو بخش دارد: مبانی قرآنی امام موسی صدر و آرای قرآنی ایشان. بنده 32 مبنا و 12 رأی قرآنی از آثار ایشان استخراج کردم. این بحث به طور خاص روی کتاب «حدیث سحرگاهان» متمرکز است. این کتاب حاصل جلسات سخنرانی است که ایشان بعد از نماز صبح در لبنان برگزار کرده است. اولین مبنا، مبنای هستی‌شناسی است. به باور امام موسی صدر، همه موجودات سجده‌کننده خداوند هستند. ما الهیون عالم را چنین تصور می‌کنیم.
وی افزود: دیگر مبنای امام موسی صدر، مبانی روش‌شناسی قرآنی اوست. اولین مبنا لزوم توجه به عرف و اصلاحات خاص قرآن است. ایشان معتقد است قرآن واژگان خاص خود را دارد. قرآن یک معنایی به الفاظ می‌دهد که با الفاظ معمول تفاوت پیدا می‌کند. اینجا یک مسئله مطرح می‌شود و آن اینکه اگر کلمات قرآن معنای خاص داشته باشد، چگونه می‌توان با آن مفاهمه کرد. اگر فرصت شد به این مسئله خواهم پرداخت.
وی اضافه کرد: دومین مبنای امام موسی صدر این است که شأن نزول، گستره آیات را محدود نمی‌کند. به اعتقاد ایشان، گستره دلالت آیات فراتر از شأن نزول است و گستره آیات ابدی است. سومین مبنا مربوط به کاربرد واژه در اکثر از معنای واحد است. میان علمای ادبیات و اصول فقه، این مسئله مطرح است که آیا استعمال لفظ در بیش از معنای واحد جایز است یا خیر. مشهور حوزویان معتقدند چنین نیست که استعمال واحد چند معنا داشته باشد؛ اما امام موسی صدر به این نظریه نزدیک شده است که چنین چیزی امکان دارد.
وی در ادامه گفت: مبنای دیگر ایشان دلالت کلمه «ویل» بر حرمت فعل است. طبق این نظر، اگر در آیه‌ای کلمه «ویل» به کار رود، نشان‌دهنده حرمت آن فعل است. مبنای دیگر ایشان این است که قضایای شخصیه قرآنی را تعمیم می‌دهد. میان این نظریه با نظریه تأویل آیت‌الله معرفت نوعی این‌همانی وجود دارد. بحث بعدی، مبانی پیامبرشناسی امام موسی صدر است. طبق این مبانی، پیامبر بشر است و فوق بشر نیست. دیگر اینکه عصمت امری اختیاری است و ذاتی نیست. خدا ذاتاً انبیا را معصوم نیافریده است. نکته دیگر اینکه منشأ کمال پیامبر، عبادت است. مطلب دیگر اینکه معجزه منحصرا برای تایید رسالت است.
حجت‌الاسلام بهمنی یادآور شد: یک مطلب منحصر به فردی که در سخنان امام موسی صدر مشاهده کردم، این است که ایشان میان پایان رسالت و پایان عمر پیامبر(ص) رابطه علّی ایجاد می‌کند. توضیح اینکه به باور ایشان عمر پیامبر(ص) زمانی به پایان رسید که رسالت ایشان به پایان رسیده بود. این نظریه عجیبی است و اثبات آن خیلی مشکل است. امام موسی صدر در مبانی انسان‌شناسی نظریه‌ای دارد که به نظریه شهید محمدباقر صدر نزدیک است و آن اینکه طبیعت برای خلافت انسان خلق شده است. طبیعت نه به معنای درخت و جانداران و ...، بلکه طبیعت به معنای همه موجودات و ماسوی الله. شهید صدر هم دقیقا همین نظریه را دارد و می‌گوید چون انسان خلیفه خداوند است، باید در تمام هستی خلافت کند.
وی ادامه داد: یکی از مبانی انسان‌شناسی دیگری که در کلمات امام موسی صدر وجود دارد، این است که رسالت انسان رشد اوست. در قرآن کریم کلمه «تکامل» به کار برده نشده است، اما لفظ «رشد» ذکر شده است. رشادت یک معنای ارزشی خاصی دارد. دیگر مبنای انسان‌شناسی، نیاز انسان به شناخت مرگ و سرنوشت خویش است که این نیاز به واسطه دین تأمین می‌شود. در انسان‌شناسی امام موسی صدر، انسان هم مختار است و هم مسئول. به میزانی که انسان آگاهی دارد، مسئول است.
بهمنی تصریح کرد: نکته دیگر اینکه امام موسی صدر روابط چهارگانه‌ای برای انسان ترسیم می‌کند. این مطلب با نظریه شهید صدر همانندی دارد. ایشان در مقابل مکتب اومانیسم که سه ارتباط برای انسان ترسیم می‌کند و آن عبارت است از رابطه انسان با خود، رابطه انسان با دیگران و رابطه انسان با طبیعت؛ رابطه چهارمی را برای انسان در نظر می‌گیرد و آن رابطه با خداوند است. رابطه با خدا رابطه استخلاف است، به معنای عمومی استخلاف. شهید صدر در این زمینه بیان شیوایی دارد و امام موسی صدر همان را تکرار می‌کند. با این نظریه الهیون از مادی‌گرایان جدا می‌شوند.
وی اظهار کرد: دسته دیگری از مبانی قرآنی امام موسی صدر مبانی دین‌شناسی اوست. اولین مبنا این است که فلسفه شریعت این است که راهنمایی خداوند بهترین راهنمایی است. آفریدگار می‌داند برای آفریده خود چه دستوری را فرو فرستد. مبنای دوم این است که احکام شرعی مبتنی بر مصلحت است. مقصود از این مصالح، مصالح ذاتی احکام است.
حجت‌الاسلام بهمنی ادامه داد: در بحث مبانی مردم‌شناسی، ایشان برای مردم منطقه قدس یک رسالت خاص بیان می‌کند. او می‌گوید مردم این منطقه یک رسالت جهانی دارند. ایشان در بحث مبانی اجتماعی، تاریخی و تمدنی تصریح می‌کند که مسجدالاقصی خاستگاه تمدن و علم است. مشهورترین دیدگاه در مطالعات تمدنی این است که تمدن‌های اولیه در حاشیه رودخانه‌ها شکل گرفتند. بر اساس این دیدگاه، شروع تمدن از بین‌النهرین بوده است. گزارشات تاریخی نیز این ادعا را تأیید می‌کند. اما امام موسی صدر بر این باور بود که آغاز تمدن از قدس بوده است.
انتهای پیام
