تحلیل اجتهادی و روشمند علامه سیدجعفرمرتضی عاملی از سیره رسول خدا(ص)

به گزارش ایکنا از خوزستان، هفتمین نشست از سلسله نشست‌های تخصصی مؤسسه میراث و مفاخر خوزستان شب گذشته، ۵ آبان در دزفول برگزار شد. در این نشست حجت‌الاسلام‌والمسلمین محمدرضا جباری، مدیرگروه تاریخ مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره)، در ارتباط با نشست‌های علمی مؤسسه میراث و مفاخر خوزستان در دزفول گفت: الحمدلله اینجا سنت حسنه‌ای پایه‌ریزی شده و جا دارد در شهرهای دیگر به این سنت تأسی شود و دوستانی که تخصصی در این حوزه‌ها دارند بتوانند این مسیر را توسعه دهند و مباحث علمی را در محافل این‌چنینی مطرح کنند.

وی ضمن تسلیت رحلت علامه سید‌جعفر مرتضی عاملی، گفت: وظیفه است که در چنین محفلی از این استاد بزرگ یاد کنیم که حق به گردن عالم تشیع دارد. هر جا صحبت از کتاب ایشان شده است، مکرر و به جرئت عرض کردم که ایشان در زمینه تاریخ رسول‌الله(ص) و سیره اهل‌بیت(ع) کار بی‌نظیری در عالم اسلام انجام دادند. کار بی‌نظیر نه به لحاظ حجم کار، بلکه به لحاظ محتوا و روشی که در بحث تحلیل تاریخ اسلام ابداع کردند. به تعبیر دیگر، از صدر اسلام تاکنون کسی نبوده است که یک دوره تاریخ و سیره رسول خدا(ص) را این گونه اجتهادی و روشمند تحلیل کرده باشد‌.

ایشان در زمینه تاریخ رسول الله(ص) و سیره اهل بیت(ع) کار بی نظیری در عالم اسلام انجام دادند. کار بی نظیر که گفته می‌شود نه به لحاظ حجم کار؛ بلکه به لحاظ محتوا و روشی که در بحث تحلیل تاریخ اسلام ابداع کردند. به تعبیر دیگر، از صدر اسلام تا کنون کسی را نداریم که یک دوره تاریخ و سیره رسول خدا(ص) را این گونه اجتهادی و روشمند تحلیل کرده باشد‌

جباری با بیان اینکه تحقیقات علامه در عرصه تاریخ صدر اسلام قابل اعتماد است، ابراز کرد: کسی می‌تواند تاریخ و سیره رسول خدا(ص) را اینگونه تقدیم کند که دستش از مبانی کلامی، فقهی، تفسیری و همچنین تتبع تاریخی پر باشد. ایشان روش دارد؛ جلد اول کتاب «الصحیح من سیره النبی الاعظم(ص)» بیان مقدمات و مبانی است. علامه در این جلد مبانی مکتب خلفا(غیر شیعه) را در نوع مواجهه با مسائل تاریخی گزارش می‌کند و در فصل آخر، ۱۲ معیار و ضابطه شیعه را در مواجهه با روایات تاریخی بیان می‌کند. از نظر ایشان بزرگ‌ترین معیار در بررسی سیره رسول خدا(ص) عرضه بر قرآن است. منظور این است که ایشان روش دارد. ایشان نقد رجالی و سندی را هم جزء ضرورت‌ها می‌دانند، در حالی که چنین چیزی در بررسی‌های تاریخی چندان مرسوم نبوده است. آنجا که گزارش با مبانی کلامی منافات دارد، عملاً نشان داده این گزارش که درباره رسول الله(ص) است با مبنای عصمت سازگار نیست و با نوع نگاهی که ما بر اساس قرآن و عقل به جایگاه و شأن پیامبر(ص) داریم، همخوانی ندارد. از همین رو گاهی گزارش را رد و دلایل آن را بیان می‌کند.

نویسنده کتاب «سیره اخلاقی پیامبر اعظم (ص): سلوک فردی» به بیان نمونه‌ای از این موارد پرداخت و گفت: جریانی درباره گروهی به نام بنو عُرَینه در تاریخ وجود دارد که براساس این نقل، گروهی از این افراد نزد پیامبر(ص) می‌آیند و اظهار می‌کنند که به لحاظ جسمی ضعیف هستند و تغذیه خوبی ندارند. حضرت آن‌ها را به چراگاهی که شترانش را در آنجا نگهداری می‌کردند، می‌فرستند تا از شیر شتران بنوشند و تقویت شوند. آن‌ها می‌روند، از شترها استفاده می‌کنند و چوپان رسول خدا(ص) را به قتل می‌رسانند و شتران را به سرقت می‌برند. وقتی خبر به پیامبر(ص) می‌رسد، آن‌ها را تعقیب کرده و به مدینه می‌آورند. بحث بر سر نوع مجازات اینهاست. در گزارش‌های تاریخی که در منابع برادران اهل سنت می‌بینیم، مجازات‌هایی به پیامبر(ص) نسبت داده شده که انسان را به یاد داعشی‌ها می‌اندازد.

این پژوهشگر تاریخ اسلام ادامه داد: یکی از مستندات علامه سید‌جعفر مرتضی در رد این گونه روایات، ناسازگاری با سیره رسول خدا(ص) است. ثانیاً مورخان می‌گویند آیه «افساد فی الارض» که در سوره مائده است به این مناسبت نازل شد. علامه چنین نقد کرده که اگر آیه صریح برای مجازات این گروه نازل شده است. پس طبیعتاً پیامبر اکرم(ص) یکی از این سه چهار گونه مجازات را که در آیه آمده باید اعمال می‌کردند. معنی ندارد که پیامبر(ص) از جانب خود مجازات‌های کذایی را، که هیچ مناسبتی با شأن و جایگاه پیامبر(ص) ندارد، انجام دهند. همچنین نمونه دیگر از خدمات علامه در ترسیم چهره نورانی رسول خدا(ص) است که بیان کرد خلق ایشان منطبق بر قرآن بود و چطور ممکن است پیامبر(ص) خلاف آیه قرآن عمل کنند.

جباری ادامه داد: ایشان چنین خدماتی در زمینه تاریخ اسلام انجام داد و به صورت روشمند وارد شد. اینکه ایشان در شب رحلت رسول اکرم(ص) از دنیا رفت شاید حکمتی است که پیامبر(ص) ایشان را پذیرفتند. یکی از خدمات ایشان پاسخ به شبهاتی است که آقای شیخ فضل‌الله ایجاد می‌کرد؛ از جمله سخنان وی در رد هجوم به خانه حضرت زهرا(س) است که در فضای مجازی منتشر شده و با حالت استبعاد بیان می‌کند که چنین چیزی مقبول نیست و ممکن نیست با وجود حضرت علی(ع) به خانه فاطمه حمله شود. در پاسخ به این‌ شبهه باید بدانیم که شیخ فضل‌الله بحث علمی نمی‌کند، فقط استبعاد می‌کند، در حالی که مسئله هجوم به بیت فاطمه(س) مسئله تاریخی است و باید با روش تاریخی درباره آن سخن گفت. علامه سیدجعفر مرتضی در جلسه‌ای در این‌باره گفت: «من مکرر آقای فضل‌الله را به مناظره دعوت کردم و گفتم شبکه المنار هم مستقیم پخش کند و او حاضر به مناظره نشده است» آن فرد اگر مستندات تاریخی و علمی داشت نباید از مناظره فرار می‌کرد.

مدیرگروه تاریخ مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره) بیان کرد: درباره کتاب «الصحیح من سیره النبی الاعظم(ص)» این خاطره را بگویم که امداد الهی پشت این کتاب بود. علامه سیدجعفر مرتضی در جلسه‌ای بعد از جنگ سی و سه روزه لبنان درباره حفظ این سی و پنج جلد گفت که در بمباران اسرائیل ظاهراً کتابخانه ایشان صدمه می‌بیند و نسخه نهایی کتاب که در آستانه چاپ بود از بین می‌رود. اما به لطف خداوند نسخه دیگری را یکی از دوستان برای بررسی برده بود و به‌ واسطه همین نسخه کتاب احیا می‌شود.

به گفته جباری، یکی از نکاتی که در ارتباط با مسئله سیره رسول خدا(ص) و اهل بیت(ع) دغدغه امثال سید‌جعفر مرتضی عاملی بود، این بود که به سیره صحیح دست پیدا کنند و یکی از رسالت‌های مهم یک سیره‌پژوه و تاریخ‌پژوه این است که حتی‌الامکان بتواند به آن واقعه تاریخی اطمینان‌آور دست پیدا کند. این دغدغه مقدسی است که بزرگان ما داشته‌اند.

اهتمام به سیره در عالمان راستین شیعه

وی ادامه داد: ایشان می‌فرمود من قبل از اینکه وارد عرصه تحقیقات درباره اسطوره عبدالله بن سبا و کتاب «ام‌المومنین عایشه» که به‌عنوان نقش عایشه در تاریخ اسلام چاپ شده و ... بشوم، دغدغه یک دوره کامل تاریخ پیامبر(ص) را داشتم؛ به خصوص با این هدف که یک دوره سیره تدوین کنم که این سیره در خدمت فقهای ما قرار گیرد. برای اینکه فقها بتوانند در عرصه استنباط فقهی از بخش‌هایی از سیره استفاده کنند که به کار استنباط فقهی می‌آید. طبیعی است که برای سیره رسول خدا(ص) باید سراغ منابع فریقین رفت. علامه می‌گفت به سراغ منابع اهل سنت رفتم، دیدم‌ آنجا واویلا است. آنجا نسبت‌های سخیفی به پیامبر اسلام(ص) داده شده که به هیچ وجه با عقل و قرآن سازگاری ندارد. بخشی در صحاح و بخشی در کتب تاریخی و تفسیری بود. مثلاً افسانه غرانیق که بعدها مستمسک سلمان رشدی قرار گرفت، در منابع تفسیری اهل سنت و در تفسیر طبری آمده است.

این مدرس دانشگاه گفت: علامه می‌فرمود که وقتی با اینها مواجه شدم، مسیر من عوض شد و نتوانستم آن کار را انجام دهم. در طول کار به روایات سیف‌بن‌ عمر رسیدم که افسانه عبدالله‌بن سبأ یکی از نقل‌های اوست. سیف بن عمر معاصر امام موسی کاظم(ع) بود. متأسفانه طبری تاریخ‌نگار معروف بخش زیادی از روایات دوره خلفا را از نقل این شخصیت که فردی کذاب و جعال است بیان می‌کند و در خود کتب رجالی اهل سنت او به جعل و کذب معروف است. این نشان می‌دهد بزرگان ما به‌دنبال تبیین سیره صحیح رسول خدا(ص) بودند.

نظام‌های اسلامی مبتنی بر سیره به بحث جامعی نیاز دارند

این پژوهشگر تاریخ اسلام در ادامه به بیان نکاتی در ارتباط با سیره و سیره‌پژوهی پرداخت و گفت: این تذکر لازم است که وقتی می‌گوییم سیره، چه چیزی به ذهن متبادر می‌شود؟ این واژه خیلی به کار می‌رود. آیا سیره یعنی همان تاریخ؟ کتاب «السیره النبویه» ابن‌هشام حمیری کهن‌ترین کتابی است که عنوان سیره دارد و کتاب علامه سیدجعفر مرتضی نیز عنوان «الصحیح من السیره النبی الاعظم(ص)» است. محتوای این آثار چیست؟ بیان تاریخ پیامبر(ص) است. یعنی حوادث تاریخی را به‌ صورت ترتیبی ذکر می‌کنند. این یک نگاه به سیره است. یک نگاه دقیق که شهید مطهری به سیره داشته این است که سیره، اصول ثابت رفتاری است، چون کار پیامبر(ص) سبک و منطق داشته و باید کشف شود؛ لذا ایشان از سیره به منطق عملی یاد می‌کند. اگر این کار انجام شود خیلی مورد نیاز است. برای نظام‌های اسلامی مبتنی بر سیره به بحث جامعی نیاز داریم.

کشف نظام بر اساس سیره نیازمند کار اجتهادی است و آثاری چون «الصحیح من سیره النبی الاعظم(ص)» زمینه‌سازی برای آن کار است

نویسنده کتاب «سیره اخلاقی پیامبر اعظم(ص): سلوک فردی» ادامه داد: در جلسه‌ای به ایشان گفتم به‌ دنبال بایسته‌های پژوهش در عرصه تاریخ و سیره هستیم. ایشان فرمود که نظام‌های اسلامی بر اساس سیره را کشف کنید. در اسلام ما نظام (مجموعه بهم پیوسته) در ابعاد مختلف داریم که بخشی، بخش دیگر را تأیید می‌کند و با هم منطبق هستند، مثلاً نظام تربیت در عرصه معنوی، عبادی، فردی، خانوادگی با اصول اسلامی در عرصه سیاسی، مدیریتی و نظامی با هم تفاوت ندارد و یک مجموعه به هم پیوسته هستند. کشف نظام براساس سیره نیازمند کار اجتهادی است و آثاری چون «الصحیح من سیره النبی الاعظم(ص)» زمینه‌سازی برای آن کار شمرده می‌شود.

ابعاد سیره

جباری با بیان اینکه سیره همه ابعاد انسان را در ارتباط با خود، خدا، خانواده، جامعه و محیط زیست دربرمی‌گیرد، توضیح داد: ارتباط انسان با خود همان سیره فردی در تغذیه، بهداشت، معیشت، لباس، زینت، خواب و استراحت است. مثلاً در سیره فردی پیامبر(ص)، غذا خوردن را مقدمه‌ای برای عبادت کردن می‌بینند. ارتباط انسان با خدا سیره معنوی است و منظور رفتارهایی چون توکل، اخلاص، شکر، رضا، دنیاگریزی و... است که یک طرف آن خداوند متعال است. در ارتباط با خانواده، سیره خانوادگی تعریف می‌شود که در ارتباط با والدین، همسر، فرزندان، خواهر و برادر و دیگر خویشان است. ارتباط انسان با جامعه، سیره اجتماعی است که در دو بخش به‌ عنوان حاکم یا شهروند قابل بررسی است. آنجا که معصوم حاکم است سیره حکومتی تعریف می‌شود. معصوم به‌ عنوان شهروند هم سیره معاشرتی دارد. مثلاً معصومین در برخورد با مخالفان فقیر اصول ثابتی دارند. محور پنجم، ارتباط با محیط زیست(طبیعت و حیوانات) است. مثلاً دستورات زیست محیطی پیامبر(ص)، که در جنگ‌ها درختان را آتش نزنید، از این قبیل است.

این مدرس دانشگاه با تأکید بر اینکه باید درباره مباحث نظری سیره کار زیادی انجام شود‌، گفت: یکی از آنها مسئله اطلاق و نسبیت در بحث حجیت سیره است. آیا سیره مطلقاً حجت است یا نسبی (یعنی ممکن است براساس شرایط، رفتار معصوم متغیر باشد) است؟ آیت‌الله مصباح قائل به اطلاق حجیت اصول اخلاقی است که سیره بر اساس نگاه ایشان ذیل آن تعریف می‌شود. کار سیره، کار بسیار حساس، دشوار و اجتهادی است. شما باید تتبع کامل در آیات و روایات داشته باشید، رفتار همه معصومین(ع) را پیش‌رو داشته باشید تا بتوانید به تعریف یک اصل ثابت رفتاری برسید.

مدیرگروه تاریخ مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره) در پایان اظهار کرد: سیره‌پژوهی علمی است که از مبانی دینی و کلامی بهره می‌گیرد و از طریق سیره می‌خواهیم به حکم فقهی یا اخلاقی برسیم‌. چون در سیره می‌خواهیم به این برسیم که چگونه باید عمل کرد. معصوم چگونه عمل کرده است که ما تأسی به ایشان کنیم. سیره‌پژوهی به اجتهاد نیز نیاز دارد. اجتهاد به معنای قدرت استنباط مبتنی بر توان نقد رجالی، کلامی و ... است. منابع اجتهاد به‌ صورت خاص در سیره منابع تاریخی است. یعنی کسی که می‌خواهد پژوهشی در سیره داشته باشد، باید بر منابع تاریخی و سیره مسلط باشد. 

همچنین حجت‌الاسلام‌والمسلمین محمدرضا هدایت‌پناه، مؤلف کتاب «تاریخ تشیع»، نیز در این نشست ضمن تسلیت درگذشت علامه سیدجعفر مرتضی عاملی، گفت: ایشان یکی از چهره‌های بسیار بزرگ جهان اسلام بود که در حوزه‌های علمیه قم، نجف و لبنان منشأ برکت و تأثیر فراوان بود. بنده که افتخار شاگردی ایشان را داشتم، علامه را چهره‌ای می‌دیدیم که تاریخ اسلام را در حوزه علمیه قم زنده کرد و پویایی بخشید.

وی اظهار کرد: تحقیقات عمیق ایشان از طاقت یک فرد خارج است و نزدیک به صد و پنج عنوان کتاب دارد که کتاب «الصحیح من سیره النبی الاعظم(ص)» یکی از کتاب‌های ایشان است. این کتاب ۳۵ جلد است. سیره پیامبر(ص) در حوزه‌های علمیه غریب بود و ایشان با این کتاب سیره نبوی را زنده کرد.

هدایت‌پناه با اشاره به عمق نگاه علامه مرتضی جعفر عاملی و نقد ایشان از منابع اهل تسنن، گفت: شاید کمتر کسی توانست آن همه به شبهات و اخبار مشهور اهل تسنن پاسخ دهد و آن‌ها را به نقد بکشد. علامه برای خود سبک و روشی را ابداع کرد که بخشی از تاریخ‌پژوهان ما همان سبک و روش را دنبال کردند. البته سبک ایشان ادامه سبک شیخ مفید در قرن پنجم بود ولی با تتبع بسیار که مخصوص خود ایشان بود.

مؤلف کتاب «سیر تدوین و تطور صحابه‌نگاری» اظهار کرد: غالب آثار علامه در چندین جلد و سیره امیرالمؤمنین(ع) ایشان بیش از ۵۰ جلد است. سیره امام حسن(ع) ۱۲ و سیره امام حسین(ع) را در ۲۴ جلد نوشت‌. کتاب مشهور ایشان درباره حضرت فاطمه زهرا(س) «مأساة الزهرا(س)» بود که در دو جلد نوشته شد. علامه واقعاً سریع‌القلم بود اما این ویژگی از عمق قضیه کم نمی‌کرد. ایشان حقیقتاً یکی از مؤثرترین چهره‌های معاصر بود که در تاریخ اسلام به خصوص سیره نبوی آثار ماندگاری را بر جای گذاشتند. درگذشت ایشان ضایعه بزرگی برای جامعه شیعه است. ایشان از جهت اخلاقی هم بسیار متواضع، صبور و مهربان بود.