مدرس دانشگاه صداوسیما:
آرمان‌گرایی تحمیلی منجر به کاریکاتورسازی می‌شود
گروه هنر ــ وحید‌اله موسوی، مدرس دانشگاه صداوسیما و سوره، اظهار کرد: آرمان‌گرایی بر اساس چارچوب‌ها و قواعد اندیشه‌ورزانه و هنری به اعتلای فرهنگی مخاطبان منجر می‌شود، اما آرمان‌گرایی تحمیلی نتیجه‌ای جز کاریکاتورسازی به دنبال ندارد، به گونه‌ای که معانی، مفاهیم و تأثیرات خلاف انتظار سیاست‌گذاران فرهنگی ایجاد می‌شود.
به گزارش ایکنا، همواره بحث‌های گوناگونی درباره هویت سینمای متعالی یا عناوینی از این دست در مجامع هنری صورت گرفته است و هر فردی بنا به باورها و اعتقاداتش تعریفی از آن ارائه می‌دهد. اساتید هنر هفتم نیز تعاریف آکادمیک گوناگونی درباره این موضوع دارند. در این راستا با وحید‌اله موسوی، پژوهشگر، مترجم و مدرس دانشگاه صداوسیما و دانشگاه سوره، به گفت‌وگو نشستیم که مشروح آن را در زیر می‌خوانید.
ایکنا ــ چه تعریفی از سینمای فاخر یا متعالی می‌توان ارائه کرد؟
دیدگاه‌ها و رویکرد‌های متفاوت و گوناگونی درباره این موضوع وجود دارد. برخی معتقدند بر اساس مباحث الوهیت می‌توان مفاهیمی مانند خیر و شر، خداباوری، نگرش‌ها به زندگی، مرگ و گناه را در برخی فیلم‌ها بررسی و تحلیل کرد. برخی دیگر بر اساس رویکرد‌های اسطوره‌شناسی با فیلم‌ها مواجه می‌شوند و بر وجود نگرش‌ها و دغدغه‌های عمیق در زندگی بشر در همه اعصار تأکید می‌کنند. برخی دیگر به جای محتوای اثر، بر فرم و نحوه دریافت اثر تمرکز می‌کنند. در رویکرد آیینی تماشای فیلم مترادف با اجرای عملی دینی است و کارکرد تزکیه یا پالایش دارد. رویکرد دیگری نیز به تفسیر مذهبی از فیلم‌ها می‌پردازد و بر حوزه فیلم‌های عامه‌پسند تکیه می‌کند. پیروان این رویکرد معتقدند که این فیلم‌ها تفسیر‌ها یا مضامین مذهبی مانند بخشش و رستگاری را بازتاب می‌دهند. رویکرد دیگری نیز وجود دارد که پیرو نظریات «میرچا الیاده» به تجلی امر قدسی در فیلم‌ها می‌پردازد. این رویکرد استعلایی به جای درام‌های مذهبی عظیم به فیلم‌هایی با تصویر واقع‌گرا توجه می‌کند. برخی فیلم‌ها امکان واکاوی و تجربه امر قدسی و مفهومی از امر ناگفتنی را میسر می‌کنند. «پل شر‌یدر» از شارحان این نظریه در سینماست که این سبک استعلایی را در آثار فیلمسازان مینی‌مالیست نظیر «روبر برسون»، «یاسوجیرو اوزو» و «درایر پی» بررسی می‌کند. به طور کلی می‌توان با استفاده از این رویکرد‌ها بسته به نگرش کاربر، لایه‌های متعدد فیلم‌ها را با توجه به نحوه تصویر، کاوش و ارجاع به مذهب بررسی کرد.
ایکنا ــ آیا صرف به کار بردن معانی دینی یا قرآنی می‌تواند دلیلی برای مطلوب بودن یک اثر سینمایی باشد؟
ایکنا ــ آیا صرف به کار بردن معانی دینی یا قرآنی می‌تواند دلیلی برای مطلوب بودن یک اثر سینمایی باشد؟
معانی دینی یا قرآنی هنجار‌هایی جهان‌شمول‌اند و به اشکال گوناگون قابلیت تجلی دارند. نکته مهم استفاده از فرمی مناسب و جذاب برای ارائه مفاهیم دینی است. استفاده از فرم نامناسب ممکن است موضوع و تأثیر مورد نظر را مخدوش کند.
ایکنا ــ عملکرد مدیران در ۴ دهه گذشته تا چه حد هنر هفتم را به سوی کمال مطلوب هدایت کرده است؟
هرگونه بررسی جامع و بی‌طرفانه این امر مستلزم تحلیل دقیق فیلم‌ها یا نمونه فیلم‌های ساخته‌شده در دوره‌ها و بستر‌های تاریخی گوناگون است. به دلیل ماهیت سرگرم‌کنندگی و گروهی و جمعی سینما، مرز بین امر هنجارمند دینی و امر هنجارگریز فرهنگی حساسیت‌برانگیز بوده است. گاه برخی فیلمنامه‌نویسان، فیلمسازان و سایر عوامل فیلم که از بینش و دیدگاه منسجم و فرهیخته‌محوری برخوردار نبوده‌اند باعث مخدوش شدن مرز‌های فرهنگی و دینی شده‌اند.
ایکنا ــ آرمان گرایی تا چه اندازه برای سینما الزامی است؟
آرمان‌گرایی براساس چارچوب‌ها و قواعد اندیشه‌ورزانه و هنری به استعلای فرهنگی مخاطبان منجر می‌شود، اما آرمان‌گرایی تحمیلی نتیجه‌ای جز کاریکاتورسازی به دنبال ندارد، به گونه‌ای که معانی، مفاهیم و تأثیرات خلاف انتظار سیاست‌گذاران فرهنگی ایجاد می‌شود. مهم این است که زمینه‌ای تکثرگرا مبتنی بر اصول انسانی و نوعی رابطه دیالکتیک بین دیدگاه‌های گوناگون شکل بگیرد.
ایکنا ــ آیا اشاعه تفکرات ایدئولوژیک در سینما جواب مثبت می‌دهد؟
تصور یک کشور یا نظام سیاسی بدون ایدئولوژی دشوار است. توجه به کارکرد سازنده ایدئولوژی و گشودگی آن در برابر شرایط گوناگون مهم است. ایدئولوژی مجموعه‌ای از تفکرات، ارزش‌ها و اندیشه‌هاست که گرایش به حفظ وضعیت اجتماعی موجود یا دستیابی به وضعیتی دیگر در آینده آن را به وجود آورده است. تا وقتی که ایدئولوژی در تولید فیلم‌ها نقش دارد، همه فیلم‌ها سیاسی‌اند. سینما اساساً رسانه‌ای ایدئولوژیک است. دوربین، لنز‌ها و تکنیک‌های مورد استفاده و نظام تولید، توزیع و پخش فیلم‌ها مبتنی بر ایدئولوژی است. بسته به فرم فیلم، معانی صریح یا تلویحی مختلفی شکل می‌گیرد. برخی فیلم‌ها با شفافیت ایدئولوژی را منتقل می‌کنند و برخی نیز ایدئولوژی را پس می‌زنند، مسدودش می‌کنند یا با آشکارسازی سازو‌کارهایش از آن پرده برمی‌دارند. وظیفه منتقد متعهد واکاوی روابط پیچیده در فیلم‌ها و مجهز کردن خواننده یا مخاطب برای رویارویی انتقادی و آگاهانه با پیام‌های مستتر فیلم‌هاست (به‌خصوص فیلم‌هایی که ضدارزش‌ها و باور‌های استعمارگرانه و یکسویه را اشاعه می‌دهند).
ایکنا ــ چرا این روزها سینمای ایران بیشتر مورد نقد قرار می‌گیرد؛ آیا سینما می‌تواند اصلاح‌گر جامعه باشد؟
به دلیل ماهیت فراگیر تصویر و صوت و گسترش فناوری دیجیتال، فرهنگ تصویری رشد بی‌سابقه‌ای داشته است. اکنون افراد جامعه از طریق دستگاه‌های متعددی ازجمله گوشی‌های همراهشان می‌توانند تماشای فیلم را در مکان‌های مختلف تجربه کنند. این وضعیت، خوب یا بد، باعث شده در نظام سلسله مراتبی فرهنگی، تصویر بر نوشته‌ها و کتاب‌ها و سایر رسانه‌های فرهنگی برتری پیدا کند و در نتیجه اثرگذاری بیشتری داشته باشد. از سوی دیگر سینما در کشور ما به دلیل حساسیت‌های فرهنگی تحت نظارت دولت‌ها قرار دارد. ماهیت دوگانه این رسانه که از یکسو باید با خط مشی‌های دولتی هم‌راستا شود و از سوی دیگر باید در بازار رقابتی سرمایه‌داری برای بقا تلاش کند، موقعیت ویژه‌ای را برای آن رقم زده است. هر یک از این دو قطب ثمرات و تهدیداتی به دنبال دارند. برای مثال تلاش برای بقا در بازار رقابتی ممکن است بی‌اعتنایی به قواعد عرفی و ملی و تمایل به هنجارشکنی‌های فرهنگی در قالبی نازل و سطحی و تقلیدی را به دنبال داشته باشد. اعتراض به وضعیت کنونی برخی فیلم‌ها صرفاً به اخلاق‌گرایان و افراد حساس به حفظ ارزش‌ها محدود نیست، بلکه عملکرد برخی فیلم‌ها که مصداق «سرنا را از سر گشادش زدن» است موجب بروز اعتراض‌ها شده‌اند.
ایکنا ــ چگونه می‌توان سینماگر را تشویق و حمایت کرد که فقط درصدد فروش آثار نباشد؟
با وضع نظام حمایتی از فیلم‌ها که الزاماً به معنای کمک مستقیم دولت نیست. وضع مقررات و الزام نهاد‌های فرهنگی و صنعتی خصوصی برای سرمایه‌گذاری در حوزه سینما، استفاده از ضوابط و افراد صاحب‌نظر و کاربلد در حوزه‌های نظارتی و تخصصی و از همه مهم‌تر ارتقای فرهنگ و سواد بصری مخاطبان از طریق نهاد‌های گوناگون فرهنگی و آموزشی از راهکار‌های دیگر است.
ایکنا ــ وجود جشنواره‌های متعدد سینمایی دلیلی بر رونق سینما در کشورمان است؟ آیا این رویداد‌ها نتیجه‌ای برای سینما دارند؟
از یک منظر برگزاری جشنواره‌های گوناگون و تخصصی نیاز‌های مخاطبان گوناگون را برآورده می‌کند. برخی جشنواره‌ها ژانر محورند از جمله دفاع مقدس و کودک و نوجوان. ژانرمحوری راهکاری برای استمرار و کمک به حفظ ارزش‌هاست. از سوی دیگر اگر سیاستگذاری جشنواره‌ها مشخص نباشد و معیار‌های گوناگون و گاه سلیقه‌ای در انتخاب و نمایش و اهدای جوایز به فیلم‌ها وجود داشته باشد، کارایی چندانی نخواهند داشت. جشنواره‌ها می‌توانند با گزینش‌ها و وضع معیار‌هایی خاص گاه تأثیری معکوس بر فیلمسازی خلاقانه داشته باشند. برخی جشنواره‌ها نقشی تجویزی را برای فیلمسازان کشور‌های مختلف بازی می‌کنند و نتیجه چیزی جز ساخت آثاری تقلیدی و تکراری نیست. جشنواره‌های داخلی نیز می‌توانند با ارتقای جایگاه فرهنگی‌شان، که ناشی از سیاست‌گذاری‌ها و به‌کارگیری افراد ذی‌صلاح است، بر روند فیلمسازی کشور تأثیر بگذارند. همچنین در راستای ارتقای وضعیت فرهنگی‌شان می‌توانند با نمایش آثار مطرح، دعوت از اندیشمندان، فیلمسازان، عوامل و تهیه‌کنندگان بین‌المللی نقشی مهم در ساخت تولیدات بین‌المللی، بده‌بستان‌های فرهنگی و ارتقای زیرساخت‌های سینمایی کشور ایفا کنند.
ایکنا ــ تخصص برای رسیدن به کمال ضرورت اول است یا تعهد؟
هر دو ویژگی تخصص و تعهد لازم و ملزوم یکدیگرند. به طور کلی باورها و بینش‌های انسان متعهد او را از پذیرش کار غیرتخصصی بازمی‌دارد.
ایکنا ــ عملکرد مدیران در ۴ دهه گذشته تا چه حد هنر هفتم را به سوی کمال مطلوب هدایت کرده است؟
هرگونه بررسی جامع و بی‌طرفانه این امر مستلزم تحلیل دقیق فیلم‌ها یا نمونه فیلم‌های ساخته‌شده در دوره‌ها و بستر‌های تاریخی گوناگون است. به دلیل ماهیت سرگرم‌کنندگی و گروهی و جمعی سینما، مرز بین امر هنجارمند دینی و امر هنجارگریز فرهنگی حساسیت‌برانگیز بوده است. گاه برخی فیلمنامه‌نویسان، فیلمسازان و سایر عوامل فیلم که از بینش و دیدگاه منسجم و فرهیخته‌محوری برخوردار نبوده‌اند باعث مخدوش شدن مرز‌های فرهنگی و دینی شده‌اند.
ایکنا ــ آرمان گرایی تا چه اندازه برای سینما الزامی است؟
آرمان‌گرایی براساس چارچوب‌ها و قواعد اندیشه‌ورزانه و هنری به استعلای فرهنگی مخاطبان منجر می‌شود، اما آرمان‌گرایی تحمیلی نتیجه‌ای جز کاریکاتورسازی به دنبال ندارد، به گونه‌ای که معانی، مفاهیم و تأثیرات خلاف انتظار سیاست‌گذاران فرهنگی ایجاد می‌شود. مهم این است که زمینه‌ای تکثرگرا مبتنی بر اصول انسانی و نوعی رابطه دیالکتیک بین دیدگاه‌های گوناگون شکل بگیرد.
ایکنا ــ آیا اشاعه تفکرات ایدئولوژیک در سینما جواب مثبت می‌دهد؟
تصور یک کشور یا نظام سیاسی بدون ایدئولوژی دشوار است. توجه به کارکرد سازنده ایدئولوژی و گشودگی آن در برابر شرایط گوناگون مهم است. ایدئولوژی مجموعه‌ای از تفکرات، ارزش‌ها و اندیشه‌هاست که گرایش به حفظ وضعیت اجتماعی موجود یا دستیابی به وضعیتی دیگر در آینده آن را به وجود آورده است. تا وقتی که ایدئولوژی در تولید فیلم‌ها نقش دارد، همه فیلم‌ها سیاسی‌اند. سینما اساساً رسانه‌ای ایدئولوژیک است. دوربین، لنز‌ها و تکنیک‌های مورد استفاده و نظام تولید، توزیع و پخش فیلم‌ها مبتنی بر ایدئولوژی است. بسته به فرم فیلم، معانی صریح یا تلویحی مختلفی شکل می‌گیرد. برخی فیلم‌ها با شفافیت ایدئولوژی را منتقل می‌کنند و برخی نیز ایدئولوژی را پس می‌زنند، مسدودش می‌کنند یا با آشکارسازی سازو‌کارهایش از آن پرده برمی‌دارند. وظیفه منتقد متعهد واکاوی روابط پیچیده در فیلم‌ها و مجهز کردن خواننده یا مخاطب برای رویارویی انتقادی و آگاهانه با پیام‌های مستتر فیلم‌هاست (به‌خصوص فیلم‌هایی که ضدارزش‌ها و باور‌های استعمارگرانه و یکسویه را اشاعه می‌دهند).
ایکنا ــ چرا این روزها سینمای ایران بیشتر مورد نقد قرار می‌گیرد؛ آیا سینما می‌تواند اصلاح‌گر جامعه باشد؟
به دلیل ماهیت فراگیر تصویر و صوت و گسترش فناوری دیجیتال، فرهنگ تصویری رشد بی‌سابقه‌ای داشته است. اکنون افراد جامعه از طریق دستگاه‌های متعددی ازجمله گوشی‌های همراهشان می‌توانند تماشای فیلم را در مکان‌های مختلف تجربه کنند. این وضعیت، خوب یا بد، باعث شده در نظام سلسله مراتبی فرهنگی، تصویر بر نوشته‌ها و کتاب‌ها و سایر رسانه‌های فرهنگی برتری پیدا کند و در نتیجه اثرگذاری بیشتری داشته باشد. از سوی دیگر سینما در کشور ما به دلیل حساسیت‌های فرهنگی تحت نظارت دولت‌ها قرار دارد. ماهیت دوگانه این رسانه که از یکسو باید با خط مشی‌های دولتی هم‌راستا شود و از سوی دیگر باید در بازار رقابتی سرمایه‌داری برای بقا تلاش کند، موقعیت ویژه‌ای را برای آن رقم زده است. هر یک از این دو قطب ثمرات و تهدیداتی به دنبال دارند. برای مثال تلاش برای بقا در بازار رقابتی ممکن است بی‌اعتنایی به قواعد عرفی و ملی و تمایل به هنجارشکنی‌های فرهنگی در قالبی نازل و سطحی و تقلیدی را به دنبال داشته باشد. اعتراض به وضعیت کنونی برخی فیلم‌ها صرفاً به اخلاق‌گرایان و افراد حساس به حفظ ارزش‌ها محدود نیست، بلکه عملکرد برخی فیلم‌ها که مصداق «سرنا را از سر گشادش زدن» است موجب بروز اعتراض‌ها شده‌اند.
ایکنا ــ چگونه می‌توان سینماگر را تشویق و حمایت کرد که فقط درصدد فروش آثار نباشد؟
با وضع نظام حمایتی از فیلم‌ها که الزاماً به معنای کمک مستقیم دولت نیست. وضع مقررات و الزام نهاد‌های فرهنگی و صنعتی خصوصی برای سرمایه‌گذاری در حوزه سینما، استفاده از ضوابط و افراد صاحب‌نظر و کاربلد در حوزه‌های نظارتی و تخصصی و از همه مهم‌تر ارتقای فرهنگ و سواد بصری مخاطبان از طریق نهاد‌های گوناگون فرهنگی و آموزشی از راهکار‌های دیگر است.
ایکنا ــ وجود جشنواره‌های متعدد سینمایی دلیلی بر رونق سینما در کشورمان است؟ آیا این رویداد‌ها نتیجه‌ای برای سینما دارند؟
از یک منظر برگزاری جشنواره‌های گوناگون و تخصصی نیاز‌های مخاطبان گوناگون را برآورده می‌کند. برخی جشنواره‌ها ژانر محورند از جمله دفاع مقدس و کودک و نوجوان. ژانرمحوری راهکاری برای استمرار و کمک به حفظ ارزش‌هاست. از سوی دیگر اگر سیاستگذاری جشنواره‌ها مشخص نباشد و معیار‌های گوناگون و گاه سلیقه‌ای در انتخاب و نمایش و اهدای جوایز به فیلم‌ها وجود داشته باشد، کارایی چندانی نخواهند داشت. جشنواره‌ها می‌توانند با گزینش‌ها و وضع معیار‌هایی خاص گاه تأثیری معکوس بر فیلمسازی خلاقانه داشته باشند. برخی جشنواره‌ها نقشی تجویزی را برای فیلمسازان کشور‌های مختلف بازی می‌کنند و نتیجه چیزی جز ساخت آثاری تقلیدی و تکراری نیست. جشنواره‌های داخلی نیز می‌توانند با ارتقای جایگاه فرهنگی‌شان، که ناشی از سیاست‌گذاری‌ها و به‌کارگیری افراد ذی‌صلاح است، بر روند فیلمسازی کشور تأثیر بگذارند. همچنین در راستای ارتقای وضعیت فرهنگی‌شان می‌توانند با نمایش آثار مطرح، دعوت از اندیشمندان، فیلمسازان، عوامل و تهیه‌کنندگان بین‌المللی نقشی مهم در ساخت تولیدات بین‌المللی، بده‌بستان‌های فرهنگی و ارتقای زیرساخت‌های سینمایی کشور ایفا کنند.
ایکنا ــ تخصص برای رسیدن به کمال ضرورت اول است یا تعهد؟
هر دو ویژگی تخصص و تعهد لازم و ملزوم یکدیگرند. به طور کلی باورها و بینش‌های انسان متعهد او را از پذیرش کار غیرتخصصی بازمی‌دارد.
گفت‌وگو از داوود کنشلو
انتهای پیام مطالب مرتبط
