تأملی در معنای عبارت «فکونوا أحراراً» / پاسخ به یک شبهه

عبدالحسین طالعی، عضو هیئت علمی دانشگاه قم در گفت‌وگو با ایکنا از خوزستان، درباره مطلبی که اخیراً برای ترجمه عبارت معروف حضرت سیدالشهدا(ع) «إِنْ لَمْ یکنْ لَکمْ دِین؛ فَکونُوا أَحْرَاراً فِی دُنْیاکم» در فضای مجازی از سوی برخی روشنفکران منتشر شده است، گفت: یکی از ظلم‌هایی که به اهل بیت(ع) می‌شود حمله به مقاصد هدایتی اهل بیت(ع) است‎‎؛ مخصوصا به این شکل که کلمات اهل بیت(ع) را تحریف می‌کنند. تحریف گاهی لفظی و گاهی معنوی است. در تحریف معنوی، کلام در ظاهر تغییری نکرده است اما در مقام معنا، آن را به غلط تبیین و تفسیر می‌کنند.

وی اظهار کرد: اگر این کار عامدانه انجام شود ظلم به اهل بیت(ع) است و در قبال این ظلم افرادی که ادعای محبت و ولایت دارند باید از اهل بیت(ع) دفاع کنند؛ یعنی معنای صحیح سخن اهل بیت(ع) را بیان کنند و نقاط تحریف شده را نشان دهند. بنا نیست کسی کورکورانه وارد دین شود. خداوند در قرآن می‌فرماید: «قُلْ هَذِهِ سَبِيلِي أَدْعُو إِلَى اللَّهِ عَلَى بَصِيرَةٍ أَنَا وَمَنِ اتَّبَعَنِي» (یوسف، 108): «بگو اين است راه من كه من و هر كس پيروى‏ ام كرد با بينايى به سوى خدا دعوت مى ‏كنيم (۱۰۸)» همچنین روایات متعددی از ائمه اطهار(ع) در اکرام کسانی که با علم‌شان از اهل بیت(ع) دفاع می‌کنند در منابع روایی ما نقل شده است.

طالعی گفت: حضرت سیدالشهدا(ع) فرموده‌ند: «إِنْ لَمْ یکنْ لَکمْ دِین؛ فَکونُوا أَحْرَاراً فِی دُنْیاکم» اخیراً در فضای مجازی از سوی برخی خارج‌نشینان درباره معنای این عبارت معنایی منتشر شده است. برداشت ایشان چنین است:‌ «مگر درست نیست این جمله که سیدالشهدا(ع) به آن مردم فرمودند: «ای قوم، اگر دین ندارید، آزاده باشید.» پس امام آزادگی را در ردیف دینداری قرار داده و گفته انسان یا از طریق دینداری به سعادت و نجات می‌رسد یا از طریق آزادگی. اگر از طریق دینداری نرسید از طریق آزادگی می‌رسد و اشکالی ندارد.»

این استاد دانشگاه با بیان اینکه در تحلیل‌های زبان‌شناسی، کلمات را باید در زمان و مکان و شرایط صدور‏‏، بررسی کرد نه اینکه یک کلمه را از قرن اول یا دوم هجری بگیریم و در فضای قرن چهاردهم معنا کنیم، گفت: برای فهمیدن اینکه آیا سخن حضرت سیدالشهدا(ع) بر ارزش آزادگی دلالت دارد یا خیر، سخن ایشان را بررسی می‌کنیم. حضرت سیدالشهدا(ع) وقتی که جنگ تمام شد در حالی که در قتلگاه افتاده است و در نهایت ضعفی که بر جسم ایشان مستولی شده شنیدند که سپاهیان می‌گفتند حالا که خیمه‌گاه مدافعی ندارد آتشی در خیمه‌گاه بیندازیم. حضرت سیدالشهدا(ع) آنجا این جمله را فرمودند: «وَیْحَکُمْ یا شیعَهَ آلِ اَبی سُفْیانَ! اِنْ لَمْ یَکُنْ لَکُمْ دینٌ، وَ کُنْتُمْ لا تَخافُونَ الْمَعادَ، فَکُونُوا اَحْراراً فی دُنْیاکُمْ هذِهِ، وَارْجِعُوا اِلی اَحْسابِکُمْ اِنْ کُنْتُمْ عَرَبَاً کَما تَزْعُمُونَ‎؛ وای بر شما ای پیروان خاندان ابوسفیان. اگر دین ندارید و نگران قیامت نیستید، در دنیا آزاد باشید و اگر شما عرب هستید به حسب و نسب عربی خود برگردید.»

سردبیر مجله کتا‌ب‌شناسی شیعه ادامه داد: گوینده گفته است: «حدیث را معمولاً چنین معنا کرده‌اند که اگر دین ندارید لااقل آزاده باشید» و ادعا کرده است «کلمه (لااقل) جزء متن حدیث نیست و وقتی ما لااقل را اضافه می‌کنیم یعنی می‌خواهیم بگوییم آزادگی چیزی کمتر از دین داری است در حالی که امام فرمودند: اگر دین ندارید آزاده باشید.» در پاسخ این مطلب باید گفت اولا در معنای این عبارت باید به موقعیت و فضای صدور جمله نگاه کنیم. آیا این جمله در فضای مسالمت‌آمیز گفت‌وگو صادر شده است؟ یا در فضایی گفته می‌شود که یک طرف آن قهقهه شیطانی پیروزی می‌زنند و با این قهقهه می‌خواهند بگویند یک آدم خارج از دین را که بر خلیفه مسلمین شورش کرده است از پا درآوردیم و حال که چنین است خانواده او هم خارج از دین هستند، پس آنها را آزار بدهیم و خیمه‌ها را آتش بزنیم. طرف دیگر حضرت سیدالشهدا(ع) است که به حسب ظاهر در بدترین شرایط ضعف این جمله را بیان فرمودند. بنابراین این جمله در یک فضای مذاکره و در شرایط مساوی بیان نشده است. چنین نیست که امام بفرمایند دو گزینه وجود دارد یا الف یا ب.

طالعی ادامه داد: نکته‌ دوم، آیا حضرت سیدالشهدا(ع) فرمودند برای اینکه به نجات آخرت برسید یا دین یا آزادی را انتخاب کنید؟ یا اینکه فرمودند الان نگران خانواده‌ام هستم که درباره آنها جنایت جدیدی انجام بدهید و این جمله را در همین حد فرمودند که دفع شری در مقابل آن جنایت بکنند؟ بحث نجات در قیامت در عبارت مطرح نیست. امام انتظار زندگی سالم در دنیا را از آن‌ها ندارد. امام در مقام بیان این معنا هستند که هر چه جنایت کردید؛ آب به روی ما بستید، طفل بی‌گناه را تیر زدید، اصول جنگی را رعایت نکردید و ... دیگر کافی است. جنایت و بی‌شرمی حد و اندازه دارد. بنابراین سخن درباره نجات در قیامت نیست. بحث یک گفتگوی فلسفی نیست که بگوییم سبک زندگی سالم چگونه است. با توجه به این دو نکته مقدماتی این چهار جمله را بررسی می‌کنیم.

عضو هیئت علمی دانشگاه قم گفت: جمله اول چنین است: «یا شیعَهَ آلِ اَبی سُفْیانَ» ای کسانی که پیرو آل ابوسفیان هستید. حضرت سیدالشهدا(ع) در همین جمله تکلیف خود را با آنها معلوم می‌کنند. به عبارتی اما می‌خواهند بفرمایند من این همه با شما احتجاج کردم، قرآن آوردم، اما در شما اثری نکرد. پس شما پیرو پیغمبر(ص) نیستید. پیرو قرآن نیستید. پیرو آل ابی سفیان هستید. شما مسلمان نیستید و من با شما به عنوان افراد مسلمان حرف نمی‌زنم.

وی ادامه داد: جمله دوم چنین است: «اِنْ لَمْ یَکُنْ لَکُمْ دینٌ، وَ کُنْتُمْ لا تَخافُونَ الْمَعادَ» گوینده می‌گوید این جمله را چنین معنا کردند: «اگر دین ندارید لااقل آزاده باشید.» چنین نیست! معنای حرف «اِنْ» در جمله چنین می‌شود: اگرچه دین ندارید، اگر چه از معاد پروا ندارید و نگران معاد نیستید. یعنی قطعا می‌دانم دین ندارید و به فکر قیامت نیستید. حضرت بارها در رجزها بر کفر این گروه تأکید کرده بودند. جمله سوم که مورد ادعای مهم گوینده است این است: «فَکُونُوا اَحْراراً فی دُنْیاکُمْ» احرار، جمع حر یعنی آزاد. کلمات آزاد و آزاده با یکدیگر فرق دارند.

طالعی در توضیح بیشتر این معنا گفت: کلمات در موقعیت خود معنایی دارند و در موقعیت دیگر معنایی دیگر. ما حق نداریم جمله را از موقعیت خود جدا کنیم و در موقعیتی دیگر معنا کنیم. نمی‌توان جمله‌ای را از قرن اول گرفت و معنای قرن چهاردهمی به آن داد. این کار از نظر علمی اشتباه است. در سیستم زندگی قدیمی عرب در آن زمان هر فردی از نظر حقوقی دو حالت می‌توانست داشته باشد یا آزاد بود یا برده. اگر برده بود در زندگی خود تصمیم‌گیرنده نبود و هرچه اربابش می‌گفت باید عمل می‌کرد؛ اما اگر آزاد بود اختیار داشت کاری را انجام دهد یا انجام ندهد.

این استاد دانشگاه درباره معنای جدید کلمه «حر» ادامه داد: از زمان رنسانس تاکنون و با بروز تحولات اجتماعی اروپا، موج مبارزه با استعمار و آزادی‌خواهی راه افتاد. آزادی‌خواهی در مقابله با استعمار بود. در این فضای آزادی‌خواهی یک عده‌ای آزاده نام گرفتند؛ اینها کسانی بودند که در مقابل گروهی که تسلیم استعمار می‌شدند می‌گفتند ما تسلیم استعمار نمی‌شویم. از همان زمان‌ها که کم‌کم کتاب‌های غربی به عربی ترجمه شد(عمدتاً در مصر) و بعدها آن کتاب‌ها به فارسی ترجمه شد، آزادی‌خواهی فضای قرن هجدهم میلادی از اروپا به مصر و از مصر ایران رسید. کلمه «حر» که در کلام سیدالشهدا(ع) به معنای آزاد در برابر برده بود ـ نه آزاده در مقابل استعمارگر ـ به آزاده ترجمه‌ شد.

عضو هیئت علمی دانشگاه قم توضیح داد: حضرت سیدالشهدا(ع) در این جمله به آنها می‌فرماید شما ادعا دارید آزاد هستید و برده نیستید که هرچه به شما گفتند اطاعت کنید؛ یعنی می‌توانید فکر کنید و اگر دیدید حرفی منطقی نیست عمل نکنید. در عبارت «فکونوا أحراراً فی دنیاکم» اصلا بحث آخرت مطرح نیست. حضرت سیدالشهدا(ع) در جملات قبلی تکلیف را مشخص کرده بودند که شما شیعه ابوسفیان هستید و پروای معاد ندارید. شما دین ندارید و این بدیهی است؛ اما برای دنیای خود به گونه‌ای عمل کنید که نشان دهید آزاد هستید و ننگ بردگی ندارید. تایید این مطلب در جمله چهارم است که معمولاً در مجالس و محافل ما خوانده نمی‌شود.

سردبیر مجله کتا‌ب‌شناسی شیعه ادامه داد: جمله چهارم این است: «وَارْجِعُوا اِلی اَحْسابِکُمْ اِنْ کُنْتُمْ عَرَبَاً کَما تَزْعُمُونَ» و اگر عرب هستید به حسب و نسب خود برگردید. شما در جاهلیت خیمه‌سوزانی نداشتید. رسم شما این نبود که اگر کسی را کشتید، خیمه خانواده او را هم بسوزانید. اگر بگویید سیدالشهدا(ع) دو راه پیش روی اینها گذاشت یا دین داشته باشید یا آزاده باشید، باید تکلیف جمله آخر را هم روشن کنید. باید جمله را کامل نقل کنیم. مطابق سخنان گوینده این مطلب، معنای جمله بعدی این است که پان‌عربیسم باشید. یعنی به عرب بودن افراطی خود برگردید؛ یعنی مثل ایرانیسم و پان‌ترکیسم و ... . این هم می‌شود یک راه نجات! آیا تعصب عربی‌گری یا تعصب افراطی ایرانی‌گری و یا تعصب افراطی ترکی‌گری راه نجات است؟

طالعی گفت: امام می فرمایند به زبان دین با شما سخن گفتم، نپذیرفتید، شما از پیروان ابوسفیان هستید و معاد را قبول ندارید، پس یا به مبنای آزاد بودن خود برگردید و برده‌صفت نباشید یا به مبنای جاهلی خود برگردید که به آن افتخار می‌کنید. کسی که ادعا می‌کند آزادگی در مقابل دینداری‏، خود، یک سبک زندگی است و سیدالشهدا(ع) این سبک زندگی را امضا کرده است، پس باید این را هم بگوید که پان‌عربیسم هم یک سبک زندگی است که حضرت سیدالشهدا(ع) آن را امضا کرده است که هیچ کس این سخن را نمی‌گوید. وقتی با شبهه‌ای مواجه شدیم پیش از نشر، آن را به فرد متخصص و کارشناس ارجاع دهیم تا به مطلب صحیح برسیم.